خلاصه‌ی صفحات ۴۰۰ تا آخر جلد پنجم

 ( شبل )

شِبْل : ج أَشْبَال و شِبَال و أَشْبُل و شُبُول ( ح ) : بچه ى شیر هرگاه براى شکار توانا شود .

الشِّبْلُ بالکسر : ولد الأسد والجمع أَشْبَالٌ کحمل وأحمال وشُبُولٌ أیضا.

ولبوة مُشْبِلَةٌ : معها شِبْلُهَا.

 

( شلل )

شَلَل : [ شلّ ] ( طب ): فلج یا سست شدن دست یا دیگر اعضاى بدن ، بى حرکت شدن بدن یا نقصى در حرکت جسم

فِی الْحَدِیثِ « یَجُوزُ فِی الْعَتَاقِ الْأَشَلُ وَلَا یَجُوزُ الْأَعْمَى ».

الشَّلَلُ بالتحریک : فساد فی الید.

یقال شَلَّتْ یداه من باب تعب.

وأَشَلَّهَا الله.

وقد شَلِلْتُ یا رجل بالکسر تَشَلُ شَلًّا أی صرت أَشَلَ.

والمرأة شَلَّاءُ.

و شَلَلْتُ الثوب من باب قتل : خطته خیاطة خفیفة.

وشَلَلْتُ الإبل أَشُلُّهَا شَلًّا : إذا طردتها فَانْشَلَّتْ.

والاسم الشَّلَلُ.

والشَّلَلُ : أثر یصیب الثوب لا یذهب بالغسل.

 

 ( ضلل )

أَضَلَّ : إضْلَالًا [ ضلّ ] الشی ءَ : آن چیز را گم کرد ، نابود کرد ، آنرا دفن و پنهان کرد

- هُ اللّهُ : خداوند او را گمراه کند

قوله تعالى ( أَضَلَ أَعْمالَهُمْ ) [ 47 / 1 ] أی أبطلها.

قوله ( وَوَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدى ) [ 93 / 7 ] أی لا تعرف شریعة فهدى.

قوله ( أَنْ تَضِلَ إِحْداهُما ) [ 2 / 282 ] أی تغفل وتسهو.

قوله ( وَضَلَ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ) [ 6 / 94 ] أی ضاع وبطل.

والضَّلَالُ والضَّلَالَةُ : ضد الرشاد.

والضَّالَّةُ : ما ضل من البهیمة للذکر والأنثى.

وفی المجمع الضَّالَّةُ اسم للبقر والإبل والخیل ونحوها.

 

 ( طلل )

طَل : مص ، زیباى فتنه گر

- ج طِلَال و طِلَلْ : باران سبک ، شبنم .

قوله تعالى ( فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌ ) [ 2 / 265 ] الطَّلُ : المطر الضعیف القطر.

والجمع طِلَالٌ بالکسر.

 

( عبل )

عَبِلَ : عَبَلًا : آن مرد ستبر شد ، تنومند شد .

عَبُلَ : عُبُولًا و عَبَالَةً : مرادف ( عَبِلَ ) است .

عَبْل : ج عِبَال : چاق و درشت ؛ « رَجُلٌ عَبْلُ الذِّراعَین »: مردى که داراى دو بازوى محکم است ؛ « فَرَسٌ عَبْلُ الشَّوَى »: اسب که داراى پاى چاق و نیرومند است .

رجل عَبْلٌ أی ضخم.

وعَبْلُ الذراعین أی ضخمهما.

وعَبُلَ الشیء مثل ضخم وزنا ومعنى.

والْعَبَالَةُ الغلظة.

والْعَبَلَاتُ بالتحریک : اسم أمیة الصغرى من قریش.

والنسبة إلیهم عَبْلِیٌ بالسکون رد إلى الواحد.

لأن أمهم اسمها عبلة.

وصخرة عَبْلَاءُ أی بیضاء.

 

( عتل )

عَتَلَة : ج عَتَل : سنگ بزرگى که از زمین کنده شود ، عصاى درشت ، عصاى ضخیم آهنین که با آن دیوار را خراب کنند .

عَتَلَ : عَتْلًا هُ : او را سخت کشانید

قوله تعالى ( عُتُلٍ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ ) [ 68 / 13 ].

الْعُتُلُ : الفظ الجافی.

والْعُتُلُ الشدید من کل شیء.

قوله ( خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ ) [ 44 / 47 ] أی فردوه بالعنف.

یقال عَتَلْتُ الرجل أَعْتِلُهُ ضما وکسرا إذا أجذبته جذبا عنیفا.

ورجل عَتِلٌ بالکسر بین الْعَتَلِ أی سریع إلى الشر.

 

( عجل )

عَجَلَة : ج عَجَل و عِجَال و أَعْجَال : سرعت و شتاب ، سَبُکى ، چرخ ، گل و لاى ، ابزارى که با آن بار حمل کنند .

عَجُول : ج عُجُل [ عجل ]: شتابان ، پُر شتاب .

قوله تعالى ( خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ ) [ 21 / 37 ]

وقیل الْعَجَلُ : الطین وهو بلغة حمیر قوله ( وَکانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً ) [ 17 / 11 ] قال یدعو على أعدائه بالشر کما یدعو لنفسه بالخیر.

قَوْلُهُ ( فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ ) [ 2 / 203 ] یَعْنِی مَاتَ ( وَمَنْ تَأَخَّرَ ) أَجَلُهُ ( فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقى) الْکَبَائِرَ.

والْعَجَلُ والْعَجَلَةُ : خلاف البطؤ.

وقد عَجِلَ عَجَلاً من باب تعب : أسرع.

واسْتَعْجَلْتُهُ : طلبت عجلته.

والْعِجْلُ بالکسر : ولد البقرة.

 

 ( عضل )

عَضِلَ : عَضَلًا : پُر گوشت و فَربه شد ، گوشت ساق پاى او کلفت شد

- عَضْلًا وَ عِضْلًا وَ عِضْلَاناً المَرْأَة عَنِ الزَّواج : آن زن را از ازدواج منع کرد .

قوله تعالى ( وَلا تَعْضُلُوهُنَ ) [ 4 / 19 ] أی لا تمنعوهن من التزویج.

یقال عَضَلَ الرجل أیمه عَضْلاً من بابی قتل وضرب : إذا منعها من التزویج.

 

 ( عول )

عَوْل : [ عول ]: گریه و شیون با صداى بلند ، آنچه که باعث خسته شدن باشد ، رِزق و روزىِ خانواده ، آنکه از وى یارى بخواهند .

عالَة : [ عول ]: عیال و اولاد ، آلاچیق چوبى که از برگ درختان براى جلوگیرى از باران نصب کنند ، چتر باران.

عالَة ( على غیره):سربار دیگران ، نان خور دیگران

قوله تعالى ( ذلِکَ أَدْنى أَلَّا تَعُولُوا ) [ 4 / 3 ] أی أقرب من أن لا تَعُولُوا أی لا تجوروا ولا تمیلوا فی النفقة ، من قولهم عَالَ فی الحکم أی مال وجار.

ومنه قوله تعالى ( أَلَّا تَعُولُوا ) [ 4 / 3 ]

أو من عَالَ الرجل : إذا کثر عیاله لکثرة السهام.

 

( عیل )

عَیْلَة : [ عیل ]: اسم است از ( عَالَ یعیل ) بمعناى فقیر و مستمند شد ؛ « عَیْلَةُ الرجُلِ » خانواده کسیکه نفقه آنها بر عهده اوست .

قوله تعالى ( وَإِنْ خِفْتُمْ عَیْلَةً ) [ 9 / 28 ] الْعَیْلَةُ والْعَالَةُ : الفاقة والفقر.

یقال عَالَ یَعِیلُ عَیْلَةً من باب سار وعُیُولاً : إذا افتقر.

قوله ( وَوَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنى ) [ 93 / 8 ] أی فقیرا فأغناک من مال خدیجة.

والجمع عَیَایِلُ.

 

( غلل )

غَلَل : ج أَغْلال [ غلّ ]: تشنگى ، آب روان در میان درختان ، صافى ، آبکش ، پاره گوشتى که پس از سلّاخى بر روى پوست حیوان نهند

غُل : ج أَغْلَال و غُلُول [ غلّ ]: غُل و زنجیر که بر دست یا بر گردن زنند ، تشنگى .

قوله تعالى ( فِی أَعْناقِهِمْ أَغْلالاً ) [ 36 / 8 ] قیل أی منعوا من التصرف

وَفِی الْخَبَرِ « لَیْسَ ثَمَ أَغْلَالٌ ».

قوله ( وَالْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ ) [ 7 / 157 ] أی ما کان محرما علیهم من التکالیف الشاقة نحو قرض موضع النجاسة من الجلد والثوب وإحراق الغنائم وتحریم السبت.

وذکر الأغلال مثل لها فکأنهم غلوا عنها.

قوله ( وَما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَ ) [ 3 / 161 ] أی وما صح لنبی أن یخون فی الغنائم.

 

( فتل )

فَتِیل : بافته شده ، رشته سفید رنگ که در شکاف هسته خرماست ؛ « هَذا لا یجدیک فَتِیلًا »: این به تو سودى نمى رساند و براى تو نفعى ندارد .

فَتِیل : فتیله

قوله تعالى ( لا یُظْلَمُونَ فَتِیلاً ) [ 4 / 49 ] الْفَتِیلُ : قشر یکون فی بطن النواة وهو ونقیر وقطمیر أمثال للقلة.

وفَتَلَهُ عن وجهه فَانْفَتَلَ أی صرفه فانصرف.

وانْفَتَلَ من الصلاة : انصرف عنها.

وفَتَلْتُ الحبل وغیره.

 

( قیل )

مَقِیل : [ قیل ]: مص ، جاى خواب نیمروزى ، خواب یا استراحت قبل از ظهر .

قالَ : قَیْلًا و قَائِلَةً و قَیْلُولَةً و مَقالًا و مَقِیلًا [ قیل ] : در نیمه روز خوابید ، خواب قیلوله کرد

- قَیْلًا : شیر دوشید و آن را در نیمه روز آشامید .

قوله تعالى ( وَأَحْسَنُ مَقِیلاً ) [ 25 / 24 ] هو من الْقَائِلَةِ وهو استکنان فی وقت نصف النهار.

وفی التفسیر : إنه لا ینتصف النهار یوم القیامة حتى یستقر أهل الجنة فی الجنة وأهل النار بالنار.

وعن الأزهری الْقَیْلُولَةُ والْمَقِیلُ هی الاستراحة وإن لم یکن نوم ، یدل على ذلک ( أَحْسَنُ مَقِیلاً ) لأن الجنة لا نوم فیها.

قوله ( أَوْ هُمْ قائِلُونَ ) [ 7 / 4 ] أی نائمون نصف النهار.

یقال أَقَالَهُ یُقِیلُهُ إِقَالَةً أی وافقه على نقض البیع وسامحه.

وقَالَ قَیْلاً وقَائِلَةً وقَیْلُولَةً : نام.

والْقَائِلَةُ والْقَیْلُولَةُ هی النوم عند الظهیرة

 

 ( کهل )

کهْل : ج کَهْلُون و کُهُول و کِهَال و کُهْلان و کُهَّل : آنکه سن او تقریباً بین سى الى پنجاه سال باشد : الکَهْلَة ، ج کَهْلَات و کَهَلَات : مؤنث ( الْکَهْل ) است .

قوله تعالى ( وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَکَهْلاً ) [ 3 / 46 ] أی ویکلمهم کهلا بالرسالة والوحی.

و الکَهْلُ من الرجال : ما زاد على ثلاثین سنة إلى أربعین.

وقیل من ثلاثین إلى تمام الخمسین.

وقد اکْتَهَلَ الرجلُ وهو کَاهِلٌ : إذا بلغ الکهولة فصار کهلا.

وامرأة کَهْلَةٌ.

وَفِی الْحَدِیثِ « إِنْ حَمَلْتَ النَّاسَ عَلَى کَاهِلِکَ أَوْشَکَ أَنْ یُصَدِّعُوا شَعَبَ کَاهِلِکَ ».

الکَاْهِلُ : ما بین الکتفین.

 

( نحل )

نِحْلَة : ج نِحَل : عطا و بخشیدن ، دادن مهریه زن ، دعوى ، دین و مذهب .

قوله تعالى ( وَآتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَ نِحْلَةً ) [ 4 / 4 ] أی هبة یعنی أن المهور هبة من الله تعالى للنساء ، وفریضة علیکم یقال نَحَلَهُ أی أعطاه ووهبه من طیب نفس بلا توقع عوض.

قوله ( وَأَوْحى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ ) [ 16 / 68 ] الآیة النَّحْلُ کفلس : ذباب العسل ، الواحدة نَحْلَةٌ کنخلة ، سمیت نَحْلَةً لأن الله تعالى نحل الناس العسل الذی یخرج منها ، إذ النَّحْلَةُ : العطیة.

 

( نسل )

نسل : زادو ولد , فرزند , اولا د , مبدا , منشا

نَسْل : مص- ج أَنْسَال : مخلوق ، زاده و فرزند .

قوله تعالى ( إِلى رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ ) [ 36 / 51 ] أی یسرعون من النَّسَلَانِ وهو مقاربة الخطوة مع الإسراع کمشی الذئب ینسل ویعسل.

قوله تعالى ( ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ ) [ 32 / 8 ] الآیة النَّسْلُ الولد وتَنَاسَلُوا أی ولد بعضهم من بعض.

وسمیت الذریة نسلا لأنها تَنْسَلُ منه أی تنفصل منه.

وَفِی الْحَدِیثِ « سِیرُوا وَانْسَلُوا فَإِنَّهُ أَخَفُّ عَلَیْکُمْ » أی أسرعوا.

و نَسَلَ نَسْلاً من باب ضرب : کثر نسله معه.

 

 ( وبل )

وَبَال : مص ، سختى ، بدى و ناگوارى ، آینده و نتیجه بد ، پایان غم انگیز .

قوله تعالى ( وَبالَ أَمْرِهِ ) [ 5 / 95 ] أی عاقبة أمره.

و الْوَبَالُ : الوخامة ، وسوء العاقبة.

والْوَبِیلُ : الوخیم ضد الطری.

وعذاب وَبِیلٌ أی شدید.

قوله ( فَأَخَذْناهُ أَخْذاً وَبِیلاً ) [ 73 / 16 ] أی شدیدا مستوخما لا یستمر.

وَفِی الْحَدِیثِ « أَسْأَلُکَ الزُّهْدَ فِیمَا هُوَ وَبَالٌ » أی عذاب.

وکل بناء وَبَالٌ على صاحبه أی عذاب فی الآخرة.

والْوَابِلُ : المطر الشدید.

وجمعه الْوَبْلُ بالفتح فالسکون.