درس یازدهم: علم معانی - بخش اول

علم المعانی

إنَّ الکلام البلیغ : هو الذی یُصورِّه المتکلِّم بصورة تناسب أحوال المخاطبین ، وإذاً لابُدّ لطالب البلاغة أن یدرس هذه الأحوال ، ویَعرف ما یجب أن یُصَوَّر به کلامه فی کل حالة ، فیجعل لکل مقام مقَالا.

وقد اتفق رجال البیان على تسمیة العلم الذی تُعرف به أحوال اللّفظ العربی التی بها یُطابقُ اقتضاء الحال : باسم «علم المعانی

تعریف علم المعانی  و موضوع  و واضعه

علم المعانی أصولٌ وقوَاعِد یُعرف بها أحوال الکلام العربی التی یکون بها مُطابقاً لِمقتضى الحال  .بحیث یکون وفق الغَرَضِ الذیِ سیقَ له.

فذکاء المُخاطب : حال تَقتضی إیجاز القول ، فاذا أوَجزتَ فی خطابه کان کلامک مطابقاً لمقتضى الحال ، وغباوته حال تقتضی الإطناب والإطالة - فاذا جاء کلامک فی مخاطبته مطنباً : فهو مطابق لمُقتضَى الحال ، ویکون کلامک فی الحالین بلیغان وَلو أنک عکست لانتفت من کلامک صفة البلاغة.

 

 وَ موضوعه - اللَّفظُ العربی ، من حیثُ إفادتُه المعانی الثَّوانی  . التی هی الأغراض المقصودةُ للمتکلّم ، من جعل الکلام مشتملا على تلک اللَّطائف والخصوصیّات ، التی بها یُطابقُ مُقتضى الحال.

وفائدته : 1- معرفة إعجاز القرآن الکریم ، من جهة ماخصِّة الله به من جودة السبَّک ، وحُسن الوصف ، وبَراعة التَّراکیب ن ولُطف الإیجاز وما اشتمل علیه من سُهولة الترَّکیب ، وجزالة کلماتهن وعُذوبِة ألفاظه وسلامتها - إلى غیر ذلک من محاسنه التی اقعدت العرب عن مناهضته ، وحارتَ عقولهُم أمام فصاحته وبلاغته.

و واضعه - الشیخ (عبد القاهر الجُرجانی) المُتوفی سنة 471 هـ

  

دانش معانی

محققا سخن بلیغ، سخنی است که گوینده، آن را به گونه ای متناسب با حالت مخاطبان، تصویر می کند لذا طلبه بلاغت ناچار باید این حالات را بیاموزد و به شکلهایی که در هر حال باید سخنش را به وسیله آنها بیاراید، آشنا باشد. تا در هرجایی سخن ویژه ای بیاورد.

و همه دانشمندان علم بیان، به دانشی که با آن حالات لفظ عربی از جهت هماهنگی با اقتضاء حال، شناخته می شود «علم معانی» گفته اند.

دانش معانی، اصول و قاعده هایی است که با آنها حالات هماهنگی سخن عربی با اقتضای حال شناخته می شود به گونه ای که سخن با هدف ایراد آن متناسب گردد.

بنابراین هوشمندی مخاطب، حالی است که کوتاه آوردن سخن را می طلبد، پس اگر در برابر وی سخن را کوتاه آوردی، کلامت متناسب با مقتضی حال است و کند فهمی مخاطب، حالی است که طویل گویی و گستردگی سخن را می طلبد. لذا اگر سخنت در برابر کند فهم، گسترده بود، با مقتضی حال هماهنگ است و در این حال سخنت بلیغ است.

و اگر برعکس عمل کردی، صفت بلاغت از کلام تو منتفی می گردد.

و موضوع علم معانی لفظ عربی است از این رو که معانی ثانی را می فهماند، معانی ثانی، همان هدفهای مورد نظر متکلم است که سخنش را شامل لطفها و ویژگیهایی می سازد که آن را با مقتضی حال هماهنگ می کند.

و فایده آن :

شناخت اعجاز قرآن کریم از اینرو که خداوند ساختاری نیکو و زیبایی توصیف و ترکیبهایی برین و ایجازی لطیف و ترکیب آسان و واژه های استوار و الفاظ گوارا و سالم به آن اختصاص داده است. و از محاسن دیگر آن اینکه عرب را از ایستادن در برابرش عاجز ساخته و اندیشه های آنان را در پیشگاه فصاحت و بلاغتش به حیرت واداشته است.