المبحث الثانی فی کیفیة إلقاء المتکلم الخبر للمخاطب
حیث کان الغرض من الکلام الإفصاح والإظهار ، یجب أن یکون المتکلم مع المخاطب کالطبیب مع المریض ، یشخص حالته ، ویعطیه ما یناسبها.
فحق الکلام : أن یکون بقدر الحاجة ، لا زائداً عنها ، لئلا یکون عبثاً ، ولا ناقصاً عنها ، لئلا یخل بالغرض ، وهو (الإفصاح والبیان)
لهذا - تختلف صور الخبر فی اسالیب اللغة باختلاف أحوال المخاطب الذی یعتریه ثلاث أحوال :
أولا - أن یکون المخاطب خالی الذهن من الخبر ، غیر متردد فیه.
ولا منکر له - وفی هذه الحال لا یؤکد له الکلام ، لعدم الحاجة إلى التوکید نحو قوله تعالى - «المال والبنون زینة الحیاة الدنیا».
ویسمى هذا الضرب من الخبر (ابتدائیاً) ویستعمل هذا الضرب حین یکون المخاطب خالی الذهن من مدلول الخبر فیتمکن فیه لمصادفته ایاه خالیا
ثانیاً - أن یکون المخاطب متردداً فی الخبر ، طالباً الوصول لمعرفته ، والوقوف على حقیقته فیستحسن تأکید الکلام المُلقى إلیه تقویة للحکم ، لیتمکن من نفسه ، ویطرح الخلاف وراء ظهره ، نحو - إن الأمیر منتصرٌ.
ویسمى هذا الضرب من الخبر (طلبیاً) ویؤتى بالخبر من هذا الضرب حین یکون المخاطب شاکَّا فی مدلول الخبر ، طالباً التثبت من صدقه.
ثالثاً - أن یکون المخاطب منکراً للخبر الذی یراد إلقاؤه إلیه ، معتقداً خلافه فیجب تأکید الکلام له بمؤکد أو مؤکدین أو أکثرَ ، على حسب حاله من الانکار ، قوة - وضعفاً نحو : إن أخاک قادمٌ - أو إنه لقادم - أو والله إنه لقادم أو لعمری : إن الحق یعلو ولا یُعلى علیه.
ویسمى هذا الضرب من الخبر (إنکاریاً) ویؤتى بالخبر من هذا الضرب حین یکون المخاطب مُنکرا ، واعلم أنه کما یکون التأکید فی الاثبات ، یکون فی النفی أیضاً ، نحو : ما المقتصد بمفتقر ، ونحو : والله ما المُستشیر بنادم.
شیوه القای خبر به وسیله متکلم برای مخاطب
از آنجایی که هدف از سخن بیانگری و روشن کردن است، باید متکلم با مخاطب مانند پزشک و مریض برخورد کند.حالتش را تشخیص دهد و آنچه که مناسب اوست به او بدهد.
پس حق کلام این است که به اندازه باشد و اضافی نباشد که بیهوده میشود و ناقص و کم نباشد که به هدف، اخلال وارد می کند و آن باید روشن و بیان باشد.
از این رو شکلهای خبر در شیوه های لغت با اختلاف احوال مخاطب، متفاوت است که سه حالت دارد:
اول: ذهن مخاطب از خبر خالی باشد و در آن متردد نباشد و انکار هم نکند. در این حالت برای او تاکیدی در کلام به کار نمی رود زیرا نیازی به تاکید نیست. مانند قول خداوند متعال: مال و پسران زینت زندگی دنیا هستند.
و این نوع خبر «ابتدایی» نامیده میشود و هنگامی استفاده میشود که ذهن مخاطب از محتوای خبر خالی باشد. فیتمکن فیه لمصادفته ایاه خالیا (؟)
دوم: مخاطب متردد در خبر باشد و طالب رسیدن به شناخت و حقیقت خبر باشد. پس تاکید کلام برای القای حکم به او پسندیده است تا در جانش بنشیند لیتمکن من نفسه ، ویطرح الخلاف وراء ظهره (؟) مانند این جمله که : (به درستی فرمانروا پیروز است.) به این نوع از خبر، «طلبی» میگویند و هنگامی آورده می شود که مخاطب در محتوای خبر شک داشته باشد و طالب این است که راستی خبر مشخص شود.
سوم: اینکه مخاطب منکر خبری باشد که قصد القای آن به او را داریم و به خلاف آن اعتقاد دارد پس تاکید کلام برایش با یک یا دو یا چندین تاکید واجب است بسته به حالت او که چقدر در انکار خبر شدت و ضعف دارد. مانند (به درستیکه برادرت آمده است). در جمله اول با (ان) در جمله دوم با (ان) و (ل) و در جمله سوم با (ان) و (ل) و قسم تاکید شده است. و یا مثل اینکه : به جانم سوگند به درستی که حق برتری میابد و چیزی از آن برتر نمی شود.
و به این نوع خبر «انکاری» گفته می شود و هنگامی این خبر استفاده می شود که مخاطب، منکر آن باشد و بدان به درستی همانگونه که تاکید در اثبات خبر بکار میرود در نفی آن نیز به کار می رود. مانند (صرفه جو نیازمند نیست) یا (به خدا مشورت کننده پشیمان نمیشود) .