الباب الثانی فی حقیقة الانشاء و تقسیمه
الإنشاء لغة : الإیجاد ، واصطلاحاً : کلامٌ لا یحتمل صدقاً ولا کذباً لذاته نحو إغفر - و أرحم ، فلا یَنسَبُ إلى قائله صدق - أو کذب و إن شئتَ فقل فی تعریف الإنشاء «وهو ما لا یحصل مضمونه و لا یتحقق إلا تلفظتَ به» فطلب الفعل فی «افعل» وطلب الکف فی «لا تفعل» و طلب المحبوب فی «التمنی» وطلب الفهم فی «الاستفهام» وطلب الاقبال فی «النداء» کل ذلک ما حصل إلا بنفس الصیغ المتلفظ بها.
وینقسم الانشاء إلى نوعین : انشاء طلبی – وانشاء غیر طلبی ، «فالانشاء غیر الطلبی» ما لا یستدعی مطلوبا غیر حاصل وقت الطلب- ویکون : بصیغ المدح ، والذم ، وصیغ العقود ، والقسم ، و التعجب والرجاء ، وکذا یکون بربَّ ولعلَّ ، وکم الخبریة.
(1) أما المدح والذم فیکونان : بنعم وبئس – وما جرى مجراهما نحو حبذا ، والأفعال المحوّلة إلى فعل نحو طاب علیٌّ نفساً ، وخبث بکر أصلاً.
(2) وأما العقود : فتکون بالماضی کثیراً ، نحو بعتُ واشتریتُ ووهبتُ – وأعتقتُ – وبغیره قلیلا – نحو أنا بائع ، وعبدی حرٌ لوجه الله تعالى.
(3) وأما القسم : فیکون : بالواو – والباء – والتاء – وبغیرها نحو : لعمرک ما فعلت کذا.
(4) وأما التّعجب : فیکون قیاساً بصیغتین ، ما أفعله – وأفعل به وسماعاً بغیرهما ، نحو : لله دره عالما – کیف تکفرون بالله وکنتم أمواتاً فأحیاکم.
وأما الرجاء : فیکون : بعسى – وحرى – واخلولق ، نحو : عسى الله أن یأتی بالفتح.
واعلم أن الانشاء غیر الطلبی لا تبحث عند علماء البلاغة ، لأن أکثر صیغه فی الاصل أخبارٌ نقلت إلى الإنشاء.
واُنما المبحوث عنه فی علم المعانی هو (الإنشاء الطلبی) لما یمتاز به من لطائف بلاغیة.
«فالإنشاء الطلبی» هو الذی یسیدعى مطلوباً غیر حاصلٍ فی اعتقاد المتکلم وقت الطلب.
وأنواعه خمسة ، الأمر ، والنهی ، والاستفهام ، والتمنی ، والنداء وفی هذا الباب خمسة مباحث :
بخش دوم در حقیقت انشاء و تقسیمات آن
انشاء در لغت به معنای ایجاد و در اصطلاح، کلامی است که صدق و کذب را ذاتا قبول نمی کند، مانند : بیامرز، رحم کن. پس راستگویی یا دروغگویی به گویندۀ آن نسبت داده نمی شود و اگر می خواهی در تعریف انشاء بگو: آن چیزی است که تا بیانش نکنی، مضمونش حاصل نمی شود و تحقق نمی یابد. پس طلب انجام کار در فعل امر و طلب عدم انجام کار در فعل نهی و طلب آنچه محبوب است در آرزو و طلب فهمیدن در استفهام و طلب روی کردن و توجه در نداء، همۀ اینها حاصل نمی شود مگر به وسیلۀ خود تلفظ کردن صیغۀ آنها.
[یعنی تا زمانی که بیان نشده و به زبان نیامده، هنوز محقق نشده و در عالم خارج وجود ندارد که سخن را با آن واقعیت بیرونی بسنجیم و صدق یا کذبش را تعیین کنیم.]
و انشاء به دو نوع تقسیم می شود: انشاء طلبی و انشاء غیر طلبی.
پس انشاء غیرطلبی آن است که مطلوبی را که در هنگام طلب هنوز واقع نشده، نمی طلبد - و به شکل مدح، ذم، صیغه های عقود، قسم، تعجب، رجاء، و همچنین به صورت رُبَّ و لعلَّ و کَم خبریه می باشد.
1) اما مدح و ذم به وسیلۀ افعال نِعمَ (خوب است) و بِئسَ (بد است) و هرچه مانند آن دو عمل می کند می باشد، مانند: حَبّذا (خوشا، چه خوب است) و فعل های محول به فعل (؟) مانند: طاب (علی از جهت نفس (جان و روان) نیکو شد). و خبث (بکر از جهت اصل و ذات پلید و ناپاک شد.)
2) و اما عقود بیشتر به صورت ماضی هستند، مانند: بِعتُ (خریدم، فروختم) و اِشتَرَیتُ (خریدم، فروختم) و وَهَبتُ (بخشیدم) و أعتَقتُ (آزاد کردم) و به صورت غیرماضی اندک است، مانند: أنا بائع (من فروشنده ام) و «بندۀ من به خاطر خداوند تعالی آزاد است.»
3) و اما قسم به وسیلۀ واو – باء – تاء و غیر اینها می باشد، مانند: لَعمرک ما فعلت کذا (به جان تو فلان کار را انجام ندادم)
4) و اما تعجب: دو صیغۀ قیاسی دارد: ماأفعَلَه – أفعِل به. و سماعی آن به صیغه های دیگری غیر آن دو است مانند: لله دَرُّهُ عالما (خوبی های او از خداست؟) – چگونه به خدا کفر می ورزید در حالیکه مرده بودید پس شما را زنده کرد.
رجاء (امید): با افعال عسی – حری – اخلَولَقَ می باشد، مانند: امید است که خداوند پیروزی نصیب کند.
و بدان که انشاء غیرطلبی مورد بحث علمای بلاغت نیست، زیرا بیشتر صیغه های آن در اصل خبرهایی بوده اند که به إنشاء منتقل شده اند. و آنچه که در علم معانی از آن بحث می شود، همان إنشاء طلبی است که با نکته ها و لطائف بلاغی که دارد، از انشاء غیرطلبی متمایز می شود.
پس انشاء طلبی، آن است که مطلوبی را می طلبد که به اعتقاد گوینده، در هنگام طلب هنوز واقع نشده است (غیرحاصل است). و پنج نوع دارد: امر، نهی، استفهام، تمنی، نداء. و در این بخش پنج مبحث داریم: