المبحث الثانی فی الإطناب وأقسامه
الإطناب : زیادة اللفظ على المعنى لفائدة ، أو هو تأدیة المعنى بعبارة زائدة عن متعارف أوساط البلغاء : لفائدة تقویته وتوکیده - نحو (رب إنی وهنَ العظم منی واشتعل الرأس شیبا) - أی : کبرتُ فاذا لم تکن فی الزیادة فائدة ، یسمى «تطویلا» إن کانت الزیادة فی الکلام غیر متعینة.
ویسمى «حشواً» إن کانت الزیادة فی الکلام متعینة لا یفسد بها المعنى فالتطویل - کقول عدی العبادی : فی جذیمةَ الأبرش
وقدَّدت الأدیم لراهشیه وألفى قولها کذباً ومیناَ
فالمینُ والکذب بمعنى واحد. ولم یتعین الزائد منهما ، لأن العطف بالواو : لا یفید ترتیباً ولا تعقیباً ولا معیة ، فلا یتغیر المعنى باسقاط أیهما شئت والحشو – کقول زهیر بن أبی سلمى : وأعلمُ علم الیوم والأمس قبله ولکننی عن علم ما فی غد عمی
وکل من الحشو والتطویل معیبٌ فی البیان ، وکلاهما بمعزل عن مراتب البلاغة
واعلم ان دواعی الاطناب کثیرة ، منها تثبیت المعنى ، وتوضیح المراد والتوکید ، ودفع الایهام ، وإثارة الحمیة – وغیر ذلک وأنواع الاطناب کثیرة
(1) منها – ذکر الخاص بعد العام : کقوله تعالى (حافظوا على الصلوات والصلاة الوسطى) وفائدته التنبیه على مزیة : وفضلٍ فی الخاص حتى کأنه لفضله ورفعته ، جزءٌ آخرُ ، مغایر لما قبله ولهذا خص الصلاة الوسطى (وهی العصر) بالذکر لزیادة فضلها.
(2) ومنها – ذکر العام بعد الخاص : کقوله تعالى (رب اغفر لی ولوالدی ولمن دخل بیتی مؤمنا وللمؤمنین والمؤمنات)
وفائدته شمول بقیة الأفراد ، والاهتمام بالخاص لذکره ثانیاً فی عنوان عام ، بعد ذکره أولا فی عنوان خاص.
(3) ومنها – الإیضاح بعد الإبهام ، لتقریر المعنى فی ذهن السامع بذکره مرتین ، مرة على سبیل الإبهام والأجمال ، ومرّة على سبیل التفصیل والإیضاح ، فیزیده ذلک نبلا وشرفاً کقوله تعالى : (یأیها الذین آمنوا هل أدلکم على تجارة تنجیکم من عذاب ألیم تؤمنون بالله ورسوله وتجاهدون فی سبیل الله بأموالکم وأنفسکم) – وکقوله تعالى (وقضینا إلیه ذلک الأمر أن دابر هؤلاء مقطوعٌ مصبحین) فقوله (أن دابر هؤلاء) تفسیر وتوضیح لذلک (الأمر) المبهم وفائدته توجیه الذهن إلى معرفته ، وتفخیم شأن المبین ، وتمکینه فی النفس فأبهم فی کلمة (الأمر) ثم وضحه بعد ذلک تهویلا لأمر العذاب.
(4) ومنها – التوشیع : وهو أن یؤتى فی آخر الکلام بمثنى مفسر بمفردین لیُرى المعنى فی صورتین ، یخرج فیهما من الخفاء المستوحش إلى الظهور المأنوس ، نحو : العلم علمان ، علم الأبدان ، وعلم الأدیان.
(5) ومنها – التکریر – وهو ذکر الشیء مرتین أو أکثر – لأغراض
الأوّل – التأکید وتقریر المعنى فی النفس کقوله تعالى (کلا سوف تعلمون ثم کلا سوف تعلمون) وکقوله تعالى (فانَّ مع العُسر یُسراً إن مع العُسر یُسراً
الثانی – طول الفصل – لئلا یجىء مبتوراً لیس له طلاوة کقوله تعالى «یا أبتِ إنی رأیت أحد عشر کوکباً والشمس والقمر رایتهم لی ساجدین» ، فکّرر (رأیت) لطول الفصل – ومن هذا قول الشاعر :
وإنَّ امرأ دامت مواثیق عهده على مثل هذا إنه لکریمُ
الثالث – قصد الاستیعاب : نحو – قرأت الکتاب باباً باباً – وفهمته کلمة کلمة
الرابع – زیادة الترغیب فی العفو – کقوله تعالى (إنّ من أزواجکم وأولادکم عدوا لکم فاحذروهم ، وإن تعفو وتصفحوا وتغفروا فإن الله غفور رحیم
الخامس – الترغیب فی قبول النصح باستمالة المخاطب لقبول الخطاب کقوله تعالى (وقال الذی آمن یا قوم اتبعون أهدکم سبیل الرشاد یا قوم إنما هذه الحیاة الدنیا متاعٌ وإن الآخرة هی دار القرار) – ففی تکریر (یا قوم) تعطیف لقلوبهم ، حتى لا یشکوا فی إخلاصه لهم فی نصحه.
السادس – التنویه بشأن المخاطب : نحو – إن الکریم ابن الکریم ابن الکریم یوسف بن یعقوب بن ابراهیم.
السابع – الترّدید : وهو تکرار اللفظ متعلقاً بغیر ما تعلق به أولا نحو – السخی : قریب من الله ، قریب ٌ من الناس ، قریب من الجنة والبخیل : بعیدٌ من الله ، بعیدٌ من الناس ، بعیدٌ من الجنة.
الثامن – التلذذ بذکره ، نحو قول مروان بن أبی حفصة
... سقى الله نجداً والسلام على نجد ویاحبذا نجد على القُرب والبعد
التاسع – الارشاد إلى الطریقة المُثلى ، کقوله تعالى (أولى لک فأولى ثمّ أولى لک فأولى
(6) ومنها – الاعتراض لغرض یقصده المتکلم – وهو أن یؤتى فی اثناء الکلام ، أو بین کلامین متَّصلین فی المعنى ، بجملة معترضة : أو أکثر ، لا محل لها من الاعراب
وذلک لأغراض یرمی إلیها البلیغ – غیرَ دَفع الإیهام
آ) کالدعاء – نحو : إنی «حفظک الله» مریضٌ.
ب) والتنبیه على فضیلة العلم – کقول الآخر
واعلم فعلمُ المرء ینفعُه أن سوف یأتی کل ما قُدرا
جـ) والتّنزیه – کقوله تعالى (ویجعلون لله البنات سبحانه ولهم ما یشتهون)
د) وزیادة التأکید – کقوله تعالى (وَوَصینا الإنسان بوالدیه حملته امه وهنا على وهن وفصاله فی عامین أن اشکر لی ولولدیکَ إلیَّ المصیر)
هـ) والاستعطاف – کقول الشاعر :
وخفوقِ قلب لو رأیت لهیبه یا جنّتی لرأیت فیه جهنَّما
و)والتهویل – نحو (وإنه لقسم لو تعلمون عظیم)
(7) ومنها الإیغال – وهو ختم الکلام بما یُفید نُکتة ، یتم المعنى بدونها- کالمبالغة : فی قول الخنساء :
وإن صخرا لتأتم الهداة به کأنه علمٌ فی رأسه نارُ
فقولها : «کأنه علم» وافٍ بالمقصود ، لکنها أعقبته بقولها «فی رأسه نار«لزیادة المبالغة ، ونحو : قوله تعالى (والله یرزق من یشاء بغیر حساب).
(8) ومنها التذییلُ – وهو تعقیب جملة بجملة أخرى مستقلّة ، تشتمل على معناها ، تأکیداً لمنطوق الأولى ، أو لمفهومها - نحو : قوله تعالى (وقل جاء الحق وزهق الباطل إن الباطل کان زهوقا).
ونحو : قوله تعالى (ذلکَ جزیناهم بما کفروا وهل نجازی إلا الکفور)
والتَّذییلُ «قسمان» قسمٌ یستقلُّ بمعناه ، لجریانه مجرى المثل وقسمٌ لا یستقل بمعناه ، لعدم جریانه مجرى المثل ، فالأول : الجاری مجرى الأمثال ، لاستقلال معناه ، واستغنائه عما قبله کقول طرفةَ :
کلُّ خلیل قد کنت خاللته لا ترک الله له واضحه
کلّکم أروغُ من ثعلب ما أشبه اللیلة بالبارحة
والثانی : غیر الجاری مجرى الأمثال ، لعدم استغنائه عمّا قبله ، ولعدم استقلاله بافادة المعنى المراد ، کقول النّابغة :
لم یُبق جُودک لی شیئاً أؤمِّلهُ ترکَتنی أصحب الدنیا بلا أملِ
فالشطر الثانی : مؤکد للأول ، ولیس مستقلا عنه ، فلم یجر مجرى المثل.
(9) ومنها الاحتراس – ویقال له التکمیل ، وهو أن یُؤتى فی کلام یوهم خلاف المقصود ، بما یدفع ذلک الوهم)
فالاحتراس : یوجد حینما یاتی المتکلم بمعنى ، یمکن أن یدخل علیه فیه لومٌ ، فیفطن لذلک : ویأتی بما یخلّصه ، سواء أوقع الاحتراس فی وسط الکلام.
کقول طرفة بن العبد :
فَسَقى دیارَک غیر مُفسدها صوبُ الرَّبیع وَدیمَةٌ تهمى
فقوله : غیر مفسدها : للاحتراس
أو وقع الاحتراس فی آخره ، نحو : (ویُطعمون الطعام على حبه أی : مع حب الطعام : واشتهائهم له ، وذلک أبلغ فی الکرم ، فلفظ على حبه فضلة للاحتراس ولزیادة التحسین فی المعنى ، وکقول أعرابیة لرجل (أذلَّ الله کل عدوّ لک إلا نفسک).
(10) ومنها التَّتمیم – وهو زیادةُ فضلة ، کمفعول – أو حال أو تمییز – أو جار ومجرور ، توجد فی المعنى حُسنا بحیث لو حذفت صار الکلام مبتذلا
کقوله تعالى (فخرّ علیهم السَّقفُ من فوقهم) والسقف لا یخر طبعاً إلا من فوق ، ولکنه دلّ بقوله (من فوقهم) على الإحاطة والشمول واعلم : أن الأطناب أرجحُ عند بعضهم من الإیجاز ، وحُجَته فی ذلک أن المنطق إنما هو البیان ، والبیان لا یکون الا بالاشباع ، والإشباع لا یقع إلا بالإقناع ، وأفضل الکلام أبینُه ، وأبینُه أشده إحاطة بالمعانی - ولا یحاط بالمعانی إحاطة تامة ، إلا بالاستقصاء والاطناب.
مبحث دوم در اطناب و اقسام آن
اطناب زیادی لفظ بر معنی کلام است برای فائده ، یا برای پیوند دادن معنی به عبارتی فراتر از حد متعارف بلیغان متوسط است و این افزودن برای تقویت و تاکید معنا است مانند (رب إنی وهنَ العظم منی واشتعل الرأس شیبا) (پروردگارا بدرستی که استخوان های من سست گشت و فروغ پیری بر سرم تابید) یعنی پیر شدم پس هنگامی که آن افزودنی بی فایده باشد ، تطویل نامیده می شود اگر آن زیادی مشخص نباشد.
و هنگامی که زیادی در کلام مشخص باشد و سخن بوسیله آن تباه نشود ، حشو نامیده می شود .
پس تطویل مانند سخن عدی العبادی درباره جذیمه الابرش :
و پوست را تا رگهای دست او برید و سخن او را کذب و دروغ یافت
پس مین و کذب به یک معنی است – به معنی دروغ است – و معین نیست که کدامیک زائد است برای اینکه عطف با واو نه ترتیب را می فهماند و نه تعقیب و همراهی را . پس معنی با اسقاط (حذف شدن) هر کدام از آنها که بخواهی تغییر نمی کند و حشو مانند سخن زهیر بن أبی سلمی :
من علم امروز و دیروز را می دانم ولیکن از علم فردا کور هستم
و هر کدام از حشو و تطویل نامطبوع در بیان هستند و هر دوتای اینها از مراتب بلاغت برکنارند
و بدان که انگیزه های اطناب زیادند از جمله آنها تثبیت معنا، شرح، توضیح مقصود و تاکید است همچنین دفع پندار غلط و چند پهلو بودن سخن و برانگیختن غیرت و ... و انواع اطناب فراوان می باشد.
1) یکی از آنها، ذکر خاص پس از ذکر عام است مانند این سخن خداوند متعال (حافظوا على الصلوات والصلاة الوسطى) (مواظبت کنید بر نمازها و نماز میانه) و فائده توجه بر ذکر خاص (نماز میانه) بعد از عام (نمازها) این است که امتیاز و برتری خاص را برساند تا اینکه برای آن فضیلت و رفعت خاصی در نظر گرفته می شود که جزء دیگری می باشد و با آنچه که قبل از آن ذکر شده مغایرت دارد و این برای خاص کردن نماز وسط (نماز عصر) با ذکر زیادی فضیلت آن ذکر شده است.
2) و یکی از آنها ذکر عام بعد از خاص است مانند سخن خداونند متعال (رب اغفر لی ولوالدی ولمن دخل بیتی مؤمنا وللمؤمنین والمؤمنات) (پروردگارا من و پدر و مادرم و هر کسی که بر خانه من داخل شد از مردان و زنان با ایمان همه را بیامرز ) و فائده ذکر عام فراگیری بقیه افراد و اهتمام به ذکر خاص است برای آنکه آن خاص بعد از اینکه به عنوان خاص ذکر شده برای بار دوم به عنوان ذکر عام آورده شده است.
3) و یکی از آنها توضیح دادن بعد از ابهام است که برای تقریر معنا در ذهن شنونده دو دفعه ذکر می شود، یک مرتبه به روش ابهام و اجمال و بار دیگر به صورت تفصیل و توضیح گسترده گفته شده است پس به تفصیل گفتن آن بر ارجمندی و شرف معنا می افزاید مانند این سخن خداوند متعال (یأیها الذین آمنوا هل أدلکم على تجارة تنجیکم من عذاب ألیم تؤمنون بالله ورسوله وتجاهدون فی سبیل الله بأموالکم وأنفسکم) (ای کسانی که ایمان آورده اید آیا راهنمایی کنم شما را به تجارتی که شما را از عذاب دردناک نجات می دهد؟ به خدا و رسول او مومن شوید و در راه خداوند با اموال و جانتان جهاد کنید) و این سخن خداوند متعال (وقضینا إلیه ذلک الأمر أن دابر هؤلاء مقطوعٌ مصبحین) و او را از این امر آگاه کردیم که صبح گاهان ریشه آن گروه بریده خواهد شد و (أن دابر هؤلاء) برای تفسیر و توضیح ذلک الامر آمده که در ابتدا مبهم است و فائده آن توجیه ذهن به شناخت آن مبهم است و تجلیل از موقعیت چیزی که بیان شده و استوار کردن آن معنا در جان شنونده می باشد. پس خداوند در ابتدا معنا را با کلمه (الأمر) به شیوه مبهم ذکر نمود و سپس آن را توضیح داد تا آن امر ترسناک گردد.
4) و یکی از آنها توشیع است و آن این است که در آخر کلام به صورت تثنیه آورده می شود سپس آن تثنیه به صورت دو تا مفرد تفسیر می گردد و معنا از پنهانی وحشتناک به سوی روشنی انس آمیزی خارج می شود مثل : العلم علمان ، علم الأبدان ، وعلم الأدیان دانش بر دو نوع است دانش بدن و دانش ادیان (دین ها)
5) و یکی از آنها تکرار است و آن ذکر شی به صورت دوبار یا چند بار است برای هدف هایی :
- هدف اول تاکید کردن و استوار ساختن معنا در جان شنونده است مانند این سخن خداوند متعال (کلا سوف تعلمون ثم کلا سوف تعلمون) (نه چنین است به زودی خواهید دانست باز هم چنین نیست بزودی خواهید دانست) که در این آیه تکرار برای تاکید است و مانند این سخن خداوند متعال (فانَّ مع العُسر یُسراً إن مع العُسر یُسراً) بدون شک با هر سختی و دشواری ، آسانی هست آری با دشواری آسانی است.
- هدف دوم طول فصل است (فاصله زیاد بین کلمات جمله را گویند) و برای اینکه سخن بریده و خالی از زیبایی نباشد شکل می گیرد مانند این سخن خداوند متعال «یا أبتِ إنی رأیت أحد عشر کوکباً والشمس والقمر رایتهم لی ساجدین» (ای پدر من در خواب یازده ستاره را با خورشید و ماه دیدم که آنها برای من سجده می کنند) که رأیت تکرار شده برای اینکه فاصله آن در ابتدای کلام با لی ساجدین در انتهای کلام زیاد بوده است. و این سروده شاعر : به درستی که کسی که بر مواثیق و پیمان هایش پایدار بماند بدون شک او ارجمند و کریم است.
- هدف سوم فراگیری و یاد گرفتن است مانند کتاب را باب به باب خواندم و کلمه به کلمه آن را فهمیدم.
- هدف چهارم ترغیب و رغبت زیاد به گذشت کردن است مانند این سخن خداوند متعال (إنّ من أزواجکم وأولادکم عدوا لکم فاحذروهم ، وإن تعفو وتصفحوا وتغفروا فإن الله غفور رحیم) (همانا بعضی از همسران و اولاد شما دشمنان شمایند پس از آنها برحذر باشید و اگر ببخشید و درگذرید و بیامرزید همانا خداوند آمرزنده و رحیم است)
- هدف پنجم – ترغیب در پذیرش نصیحت است به طوری که مخاطب برای قبول آن متمایل شود مانند این سخن خداوند متعال (وقال الذی آمن یا قوم اتبعون أهدکم سبیل الرشاد یا قوم إنما هذه الحیاة الدنیا متاعٌ وإن الآخرة هی دار القرار) (و گفت کسی که ایمان آورده بود ، ای قوم مرا پیروی کنید تا شما را به راه راست هدایت کنم یا قوم همانا این زندگی دنیا متاعی ناچیز است (بی ارزش است) وبدرستی که آخرت خانه قرار است) و تکرار یا قوم برای عطوفت دلها و قلب های آنان است تا اینکه شک نکنند در نصیحت خالصانه او نسبت به خودشان.
- هدف ششم بزرگداشت و ستودن مقام کسی است که مورد تمجید است مانند الکریم ابن الکریم ابن الکریم یوسف بن یعقوب بن ابراهیم که در اینجا کریم برای تمجید آمده است
- هدف هفتم تردید است و آن تکرار لفظ متعلق به غیر از آن چیزی که قبلا به او تعلق داشته است مانند سخی و بخشنده به خداوند نزدیک است و به مردم نزدیک است و قریب نزدیک بهشت است و بخیل و خسیس از خدا دور است و از مردم دور است و از بهشت نیز دور می باشد.
- هدف هشتم لذت بردن از ذکر چیزی مانند این سروده مروان بن أبی حفصه :
خدا نجد را سیراب کند و سلام و درود بر نجد و چه نیکو است نجد ار نزدیک و دور
- هدف نهم راهنمایی و ارشاد به طریقه برتر و بهتر مانند این سخن خداوند متعال ( عذاب الهی برای تو شایسته تر است ، شایسته تر پس عذاب الهی برای تو شایسته تر است شایسته تر)
6) از اقسام دیگر اطناب ، اعتراض برای هدفی که متکلم قصد می کند و آن در بین دو کلام یا بین دو کلامی که در معنی به یکدیگر متصل اند ، یک جمله معترضه و یا بیشتر از یک جمله می آورند که اینها محلی از اعراب ندارند
و آن برای اهدافی است که بلیغ آنها را برای رفع ابهام می آورد:
آ) مانند دعا – همانا من بیمارم "خداوند تو را حفظ کند"
ب) و هشدار و آگاهی بخشیدن نسبت به فضیلت علم - در سخن دیگری : بدان که دانش شخص به او سود می رساند و اینکه مقدر است به زودی می آید.
ج) و منزه دانستن – مانند این قول خداوند متعال (ویجعلون لله البنات سبحانه ولهم ما یشتهون ( و برای خداوند دخترانی قرار می دهند (که منزه است او) و برای خودشان آنچه را میل دارند)
د) و برای زیادی تاکید – مانند این سخن خداوند متعال (وَوَصینا الإنسان بوالدیه حملته امه وهنا على وهن وفصاله فی عامین أن اشکر لی ولولدیکَ إلیَّ المصیر) ( و انسان را در مورد پدر و مادرش وصیت و سفارش کردیم ، مادرش او را حمل کرد با ناتوانی و سستی تا اینکه دو سال (دوران شیرخوارگی) او پایان یابد پس برای من و برای پدر و مادرت شکر به جای آور که بازگشت همه به سوی من است.)
ه) و برای جلب عطوفت مانند این سروده شاعر :
و دل آشوب داشتم که اگر زبانه اش را دیده بودی کی بهشت من جهنمی را در آن می دیدی
و) و برای رعب و وحشت – مانند (و همانا آن سوگندی است که اگر بدانید بزرگ است)
7) و از آن هدفها ایغال ( به معنی دور شدن و با شتاب به پایان رسیدن است) است و آن خاتمه می دهد کلام را به آنچه که دارای نکته است و معنا بدون آن تمام می شود مانند این سروده الخنساء :
و همانا هدایتگران به صخر اقتدا می کنند که او مانند کوه بلندی است که بر رأس آن آتش است
در این سروده "کانه علم" مقصود شاعر را می رساند ولیکن عاقبت و پایان کلام "فی رأسه نا" برای زیادی مبالغه می باشد و مانند این سخن خداوند متعال که (و خداوند است که به هر کسی که بخواهد بدون حساب رزق و روزی می دهد )
8) و از آن هدف ها تذلیل (پیوست ، ضمیمه) است و آن این است که در ادامه یک جمله، جمله ی دیگری که مستقل است و معنای جمله اول را شامل شود بیاوریم که منطق و مفهوم جمله اول را تاکید نماید مانند این سخن خداوند متعال که (حق آمد و باطل نابود شد و بدرستی که باطل نابود شدنی است)و مانند این سخن خداوند متعال (این جزا را به سبب آنچه آنها کفران نموده بودند به آنها دادیم و آیا جز ناسپاسان را به مجازات می رسانیم؟) و تذلیل دو قسم است ، یک قسم معنای مستقلی دارد که برای مَثَل آورده می شود و قسم دیگر که معنی مستقلی ندارد و به مانند مَثَل جریان پیدا نمی کند پس قسم اول که مانند امثال جریان پیدا می کند برای استقلال معنا و بی نیازی از آنچه قبل از او آمده می باشد مانند این سروده طرفة :
کلُّ خلیل قد کنت خاللته لا ترک الله له واضحه
کلّکم أروغُ من ثعلب ما أشبه اللیلة بالبارحة
و قسم دوم که مانند مَثَل جریان پیدا نمی کند و از ماقبل اش بی نیاز نیست و برای رساندن معنی استقلالی ندارد مانند این سروده نابغة :
جود و بخشش تو برای من چیزی که آرزو داشتم باقی نگذاشت و ترک کردی مرا که بدون آرزو جزء افراد دنیا باشم
پس مصراع دوم این شعر تأکید می کند مصراع اول آن را و از او مستقل نیست و دراینجا جاری مجرای مَثَل نشده است.
9) و یکی از آن هدف ها احتراس است و به آن تکمیل نیز گفته می شود و آن آورده می شود در سخنی که خلاف مقصود را به وهم می اندازد، برای آن که ابهام را از سخن دفع نماید. پس احتراس زمانی یافت می شود که متکلم معنایی را بگوید که ممکن است به خاطر آن سرزنش شود پس مواظبت می کند (هوشیاری به خرج می دهد) که رهایی یابد از این موضوع ، حال چه این احتراس در وسط کلام او واقع شده باشد مانند این سروده طرفه بن العبد :
پس سیراب کند دیار و سرزمین تو را باران بهار ، و بارانی که پیاپی فرو می رود
در اینجا "غیر مفسدها " برای احتراس است.
و یا این احتراس در آخر کلام باشد مانند (ویُطعمون الطعام على حبه) یعنی با اینکه طعام را دوست دارند و اشتها و علاقه زیادی به آن دارند آن را می بخشند که این کرم اینان را بیشتر بیان می کند و لفظ "علی حبه" زیاده ایی است که برای احتراس و تحسین در معنای کلام آمده است مانند این سخن مرد اعرابی که گفته : "خداوند همه دشمنان تو را خوار و ذلیل نماید مگر نفست را"
10) و یکی از آن هدف ها تتمیم است و آن اضافه کردن چیزی مانند مفعول یا حال یا تمیز یا جار و مجرور به سخن است که معنی سخن را زیبا نماید به حیثی که اگر آن را حذف نماییم کلام ما مبتذل و پیش پا افتاده شود. مانند این سخن خداوند متعال (فخرّ علیهم السَّقفُ من فوقهم) (پس از بالای آنها سقف بر آنان فرو ریخت ) و سقف خراب نمی شود طبیعتا مگر از بالای ولیکن گفتن آن دلالت می کند به اینکه آن احاطه و فراگیر است و بدان اینکه اطناب نزد برخی از افراد از ایجاز بهتر است و حجت آن در این است که آن منطق و بیان است و بیان نمی باشد مگر در کامل گفتن و کامل واقع نمی شود مگر با راضی و قانع کردن (شنونده). و برترین کلام روشن ترین و واضح ترین آنان است و واضح ترین سخن، سخنی است که احاطه کاملی به معنا داشته باشد و احاطه کامل به معانی پیدا نمی شود مگر با نهایت بررسی و اطناب.
عالیییییییی ممنون خدا خیرتون بده