درس پنجاه و پنجم: تشبیه و ارکان آن

الباب الأول فی التشبیه

تعریف التشبیه وبیان أرکانه الأربعة

التشبیه : لغة التمثیل ُ – قال : هذا شبه هذا : ومثیله

والتشبیه : إصطلاحاً – عقد مماثلة بین أمرین ، أو : أکثر ، قصد اشتراکهما فی صفة : أو : أکثر ، بأداة : لغرض یقصد المتکلم للعلم.

وأرکان التشبیه أربعة.

(1) المُشبه : هو الأمر الذی یُراد الحاقه بغیره

(2) المُشبه به : هو الأمر الذی یلحق به المشبه

(3) وجه الشبه : هو الوصف المشترک بین الطرفین ، ویکون فی المشبه به ، أقوى منه فی المشبه – وقد یُذکر وجه الشبه فی الکلام ، وقد یُحذف کما سیأتی توضیحه.

(4) أداة التشبیه : هی اللفظ الذی یدلُ على التشبیه ، ویربط المشبّه بالمشبّه به ، وقد تَذکر الأداة فی التشبیه ، وقد تحذف ، نحو : کان عمرُ فی رعیَّته کالمیزان فی العدل ، وکان فیهم کالوالد فی الرحمة والعطف.

تنبیهات

(الأول) بعض اسالیب التشبیه أقوى من بعض فی المبالغة ، ووضوح الدلالة ولها مراتب ثلاثة :

«أ» (أعلاها) وأبلغها ما حذف فیها الوجه والأداة ، نحو : على أسد - وذلک أنک ادعیت الاتحاد بینهما بحذف الأداة - وادعیت التشابه بینهما فی کل شیء بحذف الوجه ولذا سمى هذا تشبیها بلیغا.

«ب» (المتوسطة) ما تحذف فیها الأداة وحدها ، کما تقول (على أسد شجاعة) أو یحذف فیها وجه الشبه – فنقول على کالأسد ، وبیان ذلک : أنک بذکرک الوجه حصرت التشابه ، فلم تدع للخیال مجالا فی الظن ، بأن التشابه فی کثیر من الصفات – کما أنک بذکر الاداة نصصت على وجود التفاوت بین المشبه والمشبه به ، ولم تترک بابا للمبالغة.

«جـ» (أقلها) ما ذکر فیها الوجه والأداة ، وحینئذ فقدت المزیتین السابقتین.

 (الثانی) علم مما سبق أن أقسام التشبیه من حیث الوجه والاداة کالآتی.

1- التشبیه المرسل : هو ما ذکرت فیه الأداة.

2- التشبیه المؤکد : هو ما حذفت منه الأداة.

3 – التشبیه المجمل : هو ما حذف منه وجه الشبه.

4 – التشبیه المفصل : هو ما ذکر فیه وجه الشبه.

5- التشبیه البلیغ : هو ما حذفت فیه الأداة ، ووجه الشبه ، وهو أرقى أنواع التشبیه بلاغة : وقد تقدم الکلام علیه مستوفیاً.

6- التشبیه الضمنی : هو تشبیه لا یوضع فیه المشبه ، والمشبه به فی صورة من صور التشبیه المعروفة ، بل یلمح المشبه ، والمشبه به ، ویفهمان من المعنى نحو : 

  

تعریف تشبیه و بیان ارکان 4 گانه

تشبیه کلمه ای برای توصیف است. میگوید این شبیه و نظیر این است.

تشبیه از نظر اصطلاح دو چیز همسان را به هم گره میزند یا بیشتر اگر در صفتی اشتراک داشته باشند بیان میکند. یا بیشتر ابزاری است که قصد متکلم را بیان میکند.

 

و ارکان تشبیه 4رکن است:

1-  مشبه: امری که اراده میشود الحاقش به غیریش

2-  مشبه به: امری که مشبه به آن ملحق میشود

3-  وجه شبه: وجهی که بین دو چیز مشترک است. و آن صفت در مشبه به قوی تر از آن صفت در شبه است. و گاهی اوقات وجه شبه در جمله بیان میشود و گاهی حذف میشود که در آینده بیان میشود.

4-  ادات تشبیه: کلمه ای که بر تشبیه دلالت میکند. و مشبه را به مشبه به رتبط میکند. گاهی ادات در تشبیه بیان میشود و گاهی حذف میشود. مانند: عمر از نظر عدالت مانند ترازو بود. و از نظر مهربانی مانند پدر بود.

 

یادآوری

اول: بعضی از اسلوب های تشبیه از بعضی  در مبالغه قوی تر است. و دلالت آن روشن تر است و برای آن 3 رتبه وجود دارد.

الف)(بالاترین رتبه) آنچه که در آن وجه شبه و ادات تشبیه حذف میشود.  مانند: علی شیر است. که به درستی ادعا میشود اتحاد بین آنها به حذف ادات تشبیه. و تشابه بین آنهادر هر چیزی با حذف وجه شبه وجود دارد. برای همین به این تشبیه بلیغ میگوییم.

ب)(متوسط)در آن یا ادات یا وجه شبه حذف میشود. مانند: علی از نظر شجاعت مانند شیر است.(حذف ادات). یا وجه شبه حذف میشود. پس میگوییم علی مانند شیر است. (وبیان ذلک : أنک بذکرک الوجه حصرت التشابه ، فلم تدع للخیال مجالا فی الظن ، بأن التشابه فی کثیر من الصفات – کما أنک بذکر الاداة نصصت على وجود التفاوت بین المشبه والمشبه به ، ولم تترک بابا للمبالغة.)

ج)(کمترین) آنچه در آن ادات تشبیه و وجه شبه ذکر شود و در این هنگام دو مزیتی که سابقا بیان شد از بین میرود.

 

دوم: از آنچه از انواع تشبیه در گذشته بیان شد از نظر وجه شبه و ادات

1-  تشبیه مرسل: در آن ادات تشبیه ذکر میشود

2-  تشبیه موکد: در آن ادات تشبیه حذف میشود

3-  تشبیه مجمل: در آن وجه شبه حذف میشود

4-  تشبیه مفصل: در آن وجه شبه ذکر میشود

5-  تشبیه بلیغ: در آن وجه شبه و ادات تشبیه حذف میشود و از نظر بلاغت از سایر انواع تشبیه پیشرفته تر است. وقد تقدم الکلام علیه مستوفیاً.

6-    تشبیه ضمنی:تشبیهی که در آن مشبه و مشبه به، به صورتی که معروف و مرسوم است قرار وضع نمیشود بلکه اشاره میشود به مشبه و مشبه به. و از معنی فهمیده میشود.