در شکل دوم حدّ وسط در هردو مقدمه (صغری و کبری)، محمول است.
بنابراین،در قیاس شکل دوم اصغر هم در صغری و هم در نتیجه، موضوع واقع مى‌شود . اما جایگاه اکبر یکسان نیست بلکه در کبری موضوع است و در نتیجه محمول مى‌باشد و چون این شکل از مقتضاى طبع دور است، منتج بودن آن بدیهى و بیّن نیست و باید با دلیل، قیاس بودن آن را اثبات نمود. ولى از آنجا که جایگاه اصغر در نتیجه و صغری یکسان است و در هردو (مانند شکل اول) موضوع مى‌باشد، از دیگر شکلهاى باقى مانده به مقتضاى طبع نزدیک‌تر است چراکه موضوع به ذهن نزدیک‌تر است.
مانند:«هر انسان حیوان است»،و «هیچ جمادی حیوان نیست»،نتیجه: «هیچ انسانی جماد نیست».
شروط شکل دوم
شکل دوم نیز دو شرط دارد:
1- اختلاف دو مقدمه در کیف
یعنى یکى از دو مقدمه موجبه و دیگرى سالبه باشد پس اگر صغرای موجبه بود حتما باید کبرای، سالبۀ کلیه» باشد و اگر صغرای، سالبه بود حتما باید کبرای، موجبۀ کلیه باشد. پس اگر هر دو موجبه بودند یا هردو سالبه بودند قیاس شکل ثانى منتج نیست.
2- کلى بودن کبری
علاوه بر اختلاف دو مقدمه در کیف، باید کبری شکل ثانى کلیت هم داشته باشد تا قیاس منتج گردد و گرنه منتج نیست.
زیرا اگر با وجود اختلاف در کیف،کبرای جزئیه باشد، مشخص نمى‌شود که آیا اصغر و اکبر با یکدیگر تلاقى دارند،یا تنافى دارند. چرا که کبراى جزئیه با صغراى کلیه، هرگاه یکى موجبه و دیگرى سالبه باشد، بیش از این نمى‌گوید که میان اصغر و دسته‌اى از افراد اکبر که در کبرى ذکر شده،تنافى وجود دارد، و دیگر دلالتى بر آن ندارد که اصغر با افراد دیگر اکبر که در کبرى ذکر نشده، تنافى دارد، یا تلاقى. و ازاین‌رو اختلاف در نتیجه به‌وجود مى‌آید.
ضربهاى شکل دوم
با توجه به دو شرط ذکر شده در قیاس شکل دوم تنها چهار ضرب از ضربهاى شانزده گانه آن منتج مى‌باشد که این چهار ضرب از این قرار است:
ضرب اول : از موجبۀ کلیه و سالبۀ کلیه تشکیل مى‌شود و سالبۀ کلیه نتیجه مى‌دهد.
مثال: هر انسانی ناطق است و هیچ اسبی ناطق نیست، پس هیچ انسانی اسب نیست.
ضرب دوم: از سالبۀ کلیه و موجبۀ کلیه تشکیل مى‌شود،و سالبۀ کلیه نتیجه مى‌دهد.
مثال: هیچ اسبی ناطق نیست و هر انسانی ناطق است، پس هیچ اسبی انسان نیست.
ضرب سوم:از یک موجبۀ جزئیه و یک سالبۀ کلیه تشکیل مى‌شود و سالبۀ جزئیه نتیجه مى‌دهد.
مثال: بعضی از حیوانها ناطقند و هیچ اسبی ناطق نیست، پس بعضی از حیوانها اسب نیستند.
ضرب چهارم:از سالبۀ جزئیه و موجبۀ کلیه تشکیل مى‌شود و سالبۀ جزئیه نتیجه مى‌دهد.
مثال: بعضی از حیوانها ناطق نیستند و هر انسانی ناطق است، پس بعضی از حیوانها انسان نیستند.
منابع :
شرح منطق مظفر - علی محمدی خراسانی - ج2
منطق مظفر - ترجمه علی شیروانی - ج2
تلخیص:فائزه موسوی