پس از بخش اول که مباحث کلی وجود را مطرح کردیم در ادامه به احکام وجود می پردازیم. یکی از این احکام وجود خارجی و ذهنی است.
برای تفسیر حقیقت علم، بحث هایی راجع به وجود ذهنی مطرح می کنند.
علم چیست؟ «حضور صورة الشیء عند العقل». صورت اشیاء در ذهن حاضر باشد. صورت ذهنی همان وجود ذهنی است.
سه قول پیرامون تفسیر این حقیقت علم مطرح می شود:
1 ـ قول مشهور فلاسفه: بر ماهیّت (مثل انسان) دو نحوه وجود عارض می شود:
الف) وجود خارجی: و آن وجودی است که در آن از ماهیّت (انسان) آثار مطلوبة آن سر می زند. (به قول علاّمه طباطبائی: «مترتّب می شود») مثال خیلی روشن آتش است که آثار مطلوبه آن احراق و سوزاندن است. چه وقتی می سوزاند؟ وقتی وجود خارجی پیدا کند.
انسان دارای ذاتیّات و عرضیّات خاصّ خودش است؛ و به تبع آن دارای یک سری آثار است. مثلاً چون جوهر است برای تحقّقش نیاز به موضوع ندارد (فقط اعراض نیاز به موضوع دارند). چون جسم است دارای أبعاد ثلاثة (طول، عرض، ارتفاع) است، چون نامی است در حال رشد است، چون ناطق است دارای تفکّر است (که به اینها کمالات اوّل گویند و آن کمالاتی است که از ذات انسان عارض می شود) .
یک سری از امور هم هستند که از عرضیات انسان صادر میشوند، مثلا چون ضاحک است می خندد. به آثار اعراض انسان نیز کمالات ثانوی گویند).
ب) وجود ذهنی : قسمی که در آن آثار مطلوب از ماهیّت بروز نمی کند. آتش را اگر تصوّر کنی، وجود ذهنی است لذا سر شما داغ نمی شود. تصوّر آتش موجب سوزاندن نمی شود.
نتیجه این قول و مسلک:
اوّلاً: موجود ذهنی داریم.
ثانیاً: این موجود ذهنی همان ماهیّت است (آن وجود ذهنی و وجود خارجی اتّحاد ماهوی دارند ـ یعنی یک ماهیّت است که در دو جا بروز و ظهور پیدا می کند ـ) و علم عبارت است از: ماهیّتی که وجود ذهنی پیدا کرده است.
توضیح بیشتر:
وقتی ما انسان را در ذهن تصور می کنیم یعنی «مفهوم انسان ناطق» پیش ما هست. این مفهوم، همان ماهیت است.
اگر این انسان ناطق در خارج موجود شود، آثار دارد. ولی اگر ماهیت در ذهن بیاید یک مفهوم بیش نیست و آثار ندارد.
مفهوم انسانی که در ذهن است تعقل نمی کند، رشد و نمو ندارد و ...
پس: ماهیت وقتی با وجود ذهنی موجود شود، آثار ندارد و وقتی با وجود خارجی موجود شود، آثار دارد.
این عقیده فلاسفه است.
اقوال بعدی را در درس ینده بررسی خواهیم کرد.
منابع:
- بدایة الحکمة، علامه محمد حسین طباطبایی رحمة الله علیه
- خلاصة بدایة الحکمة، سیّد محمّد صادق حسینی علم الهُدی
- خلاصة بدایة الحکمة، محمد حسین رحمانیان
- دروس صوتی استاد فیاضی- جلسه چهاردهم