هر گاه ماهیتی (مانند انسان) را در ذهن خود تصور کرده و آن را با توجه به عوارضی که می تواند به آن ملحق شود (مانند رنگ، وزن، نسبت مکانی، زمانی، علم و ...) ملاحظه کنیم، نحوه لحاظ و اعتبار ما نسبت به ماهیت بر سه وجه می تواند باشد:
1) اعتبار به شرط شیء: یعنی ماهیت را همراه با آن خصوصیات و مشروط و مقید به آن عوارض و لواحق لحاظ کنیم. ماهیتی که به این صورت اعتبار شده است را «ماهیت مخلوطه» می نامند. (مخلوط با امور دیگر)
در این حالت ماهیت بر «فرد» منطبق می شود، یعنی بر مجموع ماهیت به علاوه عوارض و خصوصیات آن. مثلا فردی مانند «حسین» عبارت است از انسانی که رنگ و وزن و زمان و خلاصه ویژگی هایی دارد. حال اگر ماهیت انسان را با آن ویژگی ها در نظر گرفته و آن را مقید به خصوصیاتی که حسین دارد بکنیم، انسان مقید به آن خصوصیات (ماهیت به شرط شیء) منطبق بر حسین خواهد بود.
2) اعتبار به شرط لا: یعنی فقط خود ماهیت را در نظر بگیریم، مشروط به عدم انضمام هر چه بیرون از ذاتش می باشد. ماهیتی که به این صورت اعتبار شده است را «ماهیت مجرده» می نامند. (عاری و جدا از هر امر عارض بر آن)
در این حالت، تنها به ذات و ماهیت انسان نظر داریم که نه سفید است و نه سیاه، نه عالم است و نه جاهل، نه در زمان خاصی است و نه حتی موجود یا معدوم است.
3) اعتبار لابشرط: یعنی ماهیت را به صورت مطلق و رها درنظر بگیریم، نه مشروط به انضمام عوارض و نه مشروط به عدم انضمام عوارض. ماهیتی که به این صورت اعتبار شده است را «ماهیت مطلقه» می نامند. (مطلق است، مقید به همراهی یا عدم همراهی عوارض نیست)
ماهیت انسان اگر به این صورت لحاظ شود، به همه افراد انسان صدق می کند: هم بر عالم و هم بر جاهل، هم ر سفید و هم بر سایه و ...
نکته: صدق ماهیت مخلوطه بر فرد با صدق ماهیت مطلقه بر فرد تفاوت دارد:
ماهیت مخلوطه بر کل، یعنی ذات به علاوه خصوصیات ملحق به آن صدق می کند (مثلا حسین) ولی ماهیت مطلقه تنها بر ذات صدق می کند، (یعنی حسین به اعتبار ذاتش، نه خصوصیاتش)
تقسیم یاد شده حاصر است و قسم چهارمی ندارد:
ماهیت یا به صورت مشروط و مقید لحاظ می شود یا غیرمشروط (لابه شرط). در صورت اول یا مشروط به وجود عوارض و لواحق است (به شرط شیء) یا نیست (به شرط لا)
منابع:
ترجمه و شرح بدایه الحکمه، دکتر علی شیروانی