اعراب به سه دسته‌ی کلی تقسیم می شود:
۱- ظاهری (اصلی، فرعی)
۲- محلی
۳- تقدیری
اعراب ظاهری: مخصوص کلمات معرب است که علامت اعراب درظاهر آنها مشخص ومعلوم باشد.
مانند: العلم ُ مفیدٌ.
العلم مبتدا به اعراب ظاهری، مرفوع
مفیدٌ خبر به اعراب ظاهری، مرفوع
اعراب ظاهری خود به دو دسته تقسیم می شود:
الف - ظاهری اصلی (لفظی): مخصوص کلمات معرب است که ، حرکات اصلی اعراب (ـــَـًــِــٍـــُــٌ و ساکن ــْـ) را در جای خودش بپذیرد.
مانند: الرجلُ عالمٌ
الرجل: مبتدا به اعراب ظاهری اصلی، مرفوع
عالم: خبر اعراب ظاهری اصلی مرفوع
ب- ظاهری فرعی (نیابی): مخصوص کلمات معرب که به جای حرکات اصلی اعراب، یک حرف یا یک حرکت دیگر جانشین آنها گردد. موارد اعراب فرعی عبارتند از:
۱- اسم مثنی: (انِ) درحالت رفعی و (ین ِ) درحالت نصب و جر جایگزین می‌شود.
مانند:
- الرجلان ِ مؤدبان ِ
الرجلان: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری فرعی - مودبان: خبر و مرفوع به اعراب فرعی
- رأیت الرجلین ِ
الرجلین: مفعول و منصوب به اعراب فرعی
- مررت علی الرجلین ِ
الرجلین: مجرور به حرف جر به اعراب فرعی
۲- جمع مذکر سالم: درحالت رفعی «ونَ» و در حالت نصبی و جری «ینَ» می‌گیرد.
مانند:
- المسلمون هادفون َ
المسلمون: مبتدا مرفوع (فرعی) - هادفون: خبر مرفوع (فرعی)
- سلمت علی المومنینَ
المومنین: مجرور به حرف جر (فرعی)
- رأیت المومنین َ
المومنین: مفعول به و منصوب (فرعی)
۳- اسماء خمسه ( اب – اخ – ذو – فو – حم ): این اسماء هرگاه مفرد باشند و مضاف واقع شوند و مضاف الیه آنها «ی» متکلم نباشد، اعراب آنها فرعی است؛ یعنی در حالت رفعی با «و» و در حالت نصبی با «ا» و در حالت جری با «ی» می آید.
مانند:
خرج ابوالفضل
رأیت أباک
سلمت علی أبیک
۴- جمع مؤنث سالم: فقط در حالت نصبی اعراب آن فرعی است و به جای فتحه، کسره می گیرد.
مانند:
- التلمیذاتُ مجتهدات ٌ
- رأیت التلمیذات ِ
التلمیذات: مفعول به و منصوب (به اعراب فرعی)
- سلمت علی المعلمات ِ
۵- اسامی غیر منصرف: فقط در حالت جر اعراب آنها فرعی است و به جای کسره، فتحه می گیرند.
مانند:
- سافرت الی مشهدَ
المشهد: مجرور به حرف جر (فرعی)
۶- مضارع مرفوع: در جایی که به جای ضمه، «ن» می‌گیرد (صیغه‌های ۵ گانه)، اعراب آن فرعی است: یذهبان - تذهبون
۷- مضارع منصوب و مجزوم: در صیغه‌های ۵گانه که «ن» آنها حذف می‌شود، اعراب آن فرعی است.
مانند:
- أن یکتبا (منصوب به اعراب فرعی)
- لما تذهبی (مجزوم به اعراب فرعی)
تذکر: در مضارع مجزوم زمانیکه حرف عله ناقص حذف می شود اعراب آن نیز فرعی است.
مانند: لم یدعُ (مضارع مجزوم به اعراب فرعی)
اعراب محلی: مخصوص کلمات مبنی و جمله‌ها و شبه‌جمله‌هایی است که نقش‌پذیرند و علامت اعراب در ظاهر آنها مشخص و معلوم نیست.
مانند:
- هوَ عالمٌ
هو (اسم مبنی): مبتدا و محلاً مرفوع
- الرجل خرج من البیتِ
«خرج من البیت» (جمله‌ی فعلیه): خبر و محلاً مرفوع
- التلمیذ فی الصفِّ
«فی الصف» (شبه‌جمله): خبر و محلاً مرفوع
اعراب محلی در اسم‌های مبنی:
- ضمیرها: هو، هی، أنت، ه، ها، کَ ....
- اسم‌های اشاره: هذا، هذه، ذلک، تلک، هؤلاء ....
- اسم‌های موصول: مَن، ما، الّذی، الّتی ....
- اسم‌های استفهام: من، ما، کیف، أینَ، متی ...
اسم های مبنی هستند که اگر در عبارت نقش بپذیرند، اعرابشان محلی است.
مانند:
- أنتَ مؤمنٌ بالله
أنتَ: مبتدأ و مرفوع محلاً مؤمنٌ: خبر و مرفوع
- الله خلقَکم
«کم» مفعول به و منصوب محلاً
- العاقل مَن إبتعد عن الباطل
«من» خبر و مرفوع محلاً
- هؤلاء یساعدون الآخرین
«هؤلاء» مبتدأ و مرفوع محلاً
اعراب محلی در جمله و شبه‌جمله: اگر جمله و شبه‌جمله (جار و مجرور) نقش‌هایی مانند خبر و ... بپذیرند اعرابشان محلی است.
مانند:
- اللهُ خَلَقَ الاَشیاءَ
خلق: فعل و فاعل آن ضمیر مستتر «هو»، خبر (جمله‌ی فعلیه) و مرفوع محلاً
- السَّلامُ عَلَی الحُسینِ (ع)
علی الحسین: جار و مجرور، خبر (شبه‌جمله) و مرفوع محلاً
اعراب تقدیری: مخصوص کلمات معرب است که به دلایلی اعراب آنها ظاهر نمی شود. موارد اعراب تقدیری عبارتند از:
۱- اسم مقصور: در هر سه حالت رفع و نصب و جر، اعراب آن تقدیری است.
مانند:
- جاءَ الفتی
الفتی: فاعل و مرفوع (تقدیراً)
- رأیت الفتی
الفتی: مفعول و منصوب (تقدیراً)
- مررت علی الفتی
الفتی: مجرور به حرف جر (تقدیراً)
۲- اسم منقوص: فقط در حالت رفع و جر اعراب آن تقدیری است و در حالت نصبی اعراب آن اصلی می باشد.
مانند:
- جاء القاضی
القاضی: فاعل و مرفوع (تقدیراً)
- سلمت علی القاضی
القاضی: مجرور به حرف جر (تقدیراً)
- رأیت القاضیَ
القاضی: مفعول به و منصوب به اعراب اصلی
۳- اسمی که به ضمیر «ی» متکلم متصل شود در هر سه حالت نصب و جر و رفع اعراب آن تقدیری است.
مانند:
- هذا کتابی
کتابی: خبر و مرفوع (تقدیراً)
- رأیت أبی
أبی: مفعول به و منصوب (تقدیراً)
- سلمت علی أبی
أبی: تقدیراً مجرور به حرف جر
۴- فعل مضارع مرفوع ناقص در صیغه‌های 4گانه اعرابش تقدیری است و همچنین مضارع منصوب ناقص در صیغه های 4گانه زمانیکه به «ی» ختم می شود اعراب آن تقدیری می‌باشد. به عبارت دیگر ، فعل مضارع ناقص زمانی که به «ی - وْ - ی» ختم شود، اعراب آن تقدیری است.
مانند: یدعو - یرمی - أن یخشی - أن تخشی
تذکر ۱: فعل مضارع مرفوع زمانیکه ضمه می‌گیرد و مضارع منصوب زمانیکه فتحه می‌گیرد و مضارع مجزوم زمانیکه ساکن می‌شود، اعراب آن اصلی است.
تذکر ۲- اسم مثنی و جمع مذکر سالم هرگاه به ضمیر «ی» متکلم متصل شود، همچنان اعراب آن فرعی است.
مانند: هذان ِ کتابای (کتابا:خبر و مرفوع به اعراب فرعی)
