خلاصه‌ی صفحات ۵۰ تا ۱۰۰ جلد پنجم

( دلف )

دَلَفَ : دَلْفاً و دَلَفاً و دُلُوفاً و دَلِیفاً و دَلَفَاناً : مانند مرد دست و پاى بسته راه رفت و گامهاى نزدیک بهم برداشت

 دَلْف: دلیر ، دلاور ، قهرمان

فِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام « فَدَلَفَتْ رَاحِلَتُهُ کَأَنَّهَا ظَلِیمٌ ».

من الدَّلِیفُ والدُّلُوفُ وهو المشی الروید ، یقال دَلَفَ الشیخ : إذا مشى وقارب الخطو.

ودَلَفَتِ الکتیبة فی الحرب : أی تقدمت.( به پیش رفت)

و « أبو دَلَفٍ » بفتح اللام ـ قاله الجوهری ^.

 

( دنف )

دَنِفَ : ج أَدْنَاف: دَنَفاً المریضُ : بیمارى مریض سخت و نزدیک به مرگ شد ، آنکه بیمارى وى را رها نکند
دَنَف : مص ، بیمارى سنگین و همیشگى .

مُدْنِف : [ دنف ]: مشرف به مرگ ، کسیکه در حال جان کندن است .

فِی حَدِیثِ مِنْ أَخْطَأَ وَقْتَ الصَّلَاةِ « إِنَّمَا الرُّخْصَةُ لِلنَّاسِی وَالْمَرِیضِ وَالْمُدْنِفِ ». أی المثقل فی المرض ، من الدَّنَفِ بالتحریک وهو المرض الملازم ، یقال دَنِفَ المرض کفرح : ثقل ، وأَدْنَفَهُ المرض وأَدْنَفَ هو

فهو مُدْنِفٌ. ومدنف یتعدى و لا یتعدى.

ورجل دَنَفٌ وامرأة دَنَفٌ یستوی فیه المذکر والمؤنث والتثنیة والجمع.

قال المطرزی فی مغربه : أَدْنَفَ المریض ودَنِفَ : ثقل بالمرض ودنا من الموت.

وأَدْنَفَهُ المرض : أثقله.

 

 ( ذرف )

- ذَرَفَ : ذَرْفاً و ذَرِیفاً و ذُرُوفاً و ذَرَفَاناً و تَذْرَافاً الدمعُ : اشک روان شد

- دَمْع : ج دُمُوع و أَدْمُع : اشک چشم
- تِ العَینُ دَمْعَها : چشم اشک ریخت
- ذَرَفَاناً : به کندى و آهسته راه رفت .

- ذَرَّفَ : تَذْرِیفاً و تَذْرِفةً و تَذْرَافاً الدمعَ : اشک ریخت .

فِی الْحَدِیثِ « ذَرَفَتْ عَیْنَاهُ ».

وَفِی الدُّعَاءِ « صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ کُلَّمَا ذَرَفَتْ عَیْنٌ ».

یقال ذَرَفَتِ العین تَذْرِفُ ذَرْفاً بالسکون وذَرَفاً بالتحریک من باب ضرب : إذا سال دمعها.

و المَذَارِفُ : المدامع.( مَذَارِف : [ ذرف ]: مجراى اشکها)

وَفِی حَدِیثِ عَلِیٍّ علیه السلام « وَقَدْ ذَرَّفْتُ عَلَى السِّتِّینَ » . أی زدت علیها قلیلا.

ویقال ذَرَّفَ بالتشدید ، ومنه یقال ذَرَّفَ على المائة تَذْرِیفاً : أی زاد علیها.

 

( رأف )

رَأْفَ : رَأْفَةً به : به او مهربانى بسیار کرد .

رَؤُوف : [ رأف ]: مهربان ، بسیار مهربان

قوله [ 24 / 20 ] الرَّءُوفُ : شدید الرحمة.

و الرَّأْفَةُ أرق من الرحمة ، ولا تکاد تقع فی الکراهة ، والرحمة قد تقع فی الکراهة ، للمصلحة.

و الرَّءُوفُ : من أسمائه تعالى ، وهو الرحیم بعباده ، العطوف علیهم بألطافه.

و رَأَفْتُ بالرجل أَرْأَفُ رَأْفَةً.

وَ فِی الدُّعَاءِ « رَءُوفُ بِالْمُؤْمِنِینَ ». أی رحیم بهم.

و منه الوالد الرَّءُوفُ.

 

( رجف )

رَجَفَ: به معنی زلزله و اضطراب شدید است و دریا را رجّاف گویند براى اضطراب و حرکت شدید موج‏ها

الْمُرْجِفُون: براى جنگ آماده شدند

مرجف به معنى اضطراب آور است و مراد از آن کسانى اند که با نشر دروغ مردم را مضطرب و ناراحت مى‏کردند.

أَراجیف[ رجف ]:خبرهاى دروغ و گوناگون که اصل و پایه اى ندارد، دروغ‏هاى وحشت آور است

قوله تعالى ( فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ ) [ 7 / 78 ] یعنی الزلزلة الشدیدة ، وقیل الصاعقةقوله ( یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ ) [ 79 / 6 ] فسرت بالنفخة الأولى التی تموت فیها الخلائق ، وهی صیحة عظیمة مع اضطراب کالرعدة ترجف عندها الجبال والأرض.( روزى که لرزنده بلرزد)

قوله ( وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ ) [ 33 / 60 ] أی فی الأخبار المضعضعة لقلوب المسلمین عن سراة النبی صلى الله علیه واله ، یقولون : هزموا وقتلوا.

وأصله من الرَّجْفَةِ وهی الزلزلة لکونه خبرا متزلزلا غیر ثابت.

ومنه « الأَرَاجِیفُ الملفقة » واحد ها الأَرْجَافُ.

و رَجَفَ الشیء من باب قتل : تحرک واضطرب.

ویقال أَرْجَفُوا فی الشیء أی خاضوا فیه.

«حتى تغیب الشمس فى الرجّاف» تا آفتاب در دریا فرو رود.

 

( ردف )

رِدْف : ج أَرْدَاف : تابع ، پیرو ، آنکه پشت سر سواره دو ترکه سوار شده باشد ، مسئولیت کار بد ، پایان هر چیزى

قوله ( تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ ) [ 79 / 7 ] یرید بها النفخة الثانیة بعد النفخة الأولى.

قوله ( رَدِفَ لَکُمْ ) [ 27 / 72 ] أی رَدِفَکُمْ بمعنى تبعکم وجاء بعدکم.( ردف به معنى نزدیکى است یعنى بعض از آن چه مى‏خواهد به شما نزدیک شده است، رَدِفَ به معنى تابع است)

قوله : مُرْدِفِینَ [ 8 / 9 ] بکسر الدال وفتحها ، فعلى الأول معناه متبعین بعضهم لبعض ، أو متبعین للمؤمنین یحفظونهم.

وأصله مُرْتَدِفِینَ أی مستدبرین.

والارْتَدَافُ : الاستدبار. یقال : أتینا فلانا فَارْتَدَفْنَاهُ أی أخذناه من ورائه أخذا.

ورَدِفْتُهُ : لحقته وتبعته.

وصلاة مُتَرَادِفَةٌ أی متتابعة.

والتَّرَادُفُ : التتابع. وتعاونوا علیه وتَرَادَفُوا بمعنى (بهم یارى کردند)

ورَدِفْتُهُ بالکسر : إذا رکبت خلفه.

و الرِّدْفُ بالکسر : الراکب خلف الراکب.

ومثله الرَّدِیفُ. تقول : أَرْدَفْتُهُ إِرْدَافاً وارْتَدَفْتُهُ فهو رَدِیفٌ.

واسْتَرْدَفْتُهُ : سألته أن یُرْدِفَنِی. والرِّدْفُ : الکفل والعجز.

و الرِّدْفَان : اللیل والنهار.

 

 ( رفف )

رفرف :به معنی فرشها و مفرد آن رفرفه است.

الرَّفْرَاف‏- [رفرف‏]: لوحهائى از چوب که بر روى سقف یا بر سر درب خانه قرار دهند تا از نفوذ باران بداخل خانه جلوگیرى شود.

قوله تعالى ( رَفْرَفٍ خُضْرٍ ) [ 55 / 76 ] قیل : الرَّفْرَفُ : ریاض الجنة.

وقیل : هی البسط ، والجمع رَفَارِفُ وقرئ مُتَّکِئِینَ على رَفَارِفَ ورَفْرَفَ الطائرُ : إذا حرک جناحه حول الشیء یرید أن یقع علیه. (پرنده بالهاى خود را گشود و حرکت کرد)

ومنه الْحَدِیثُ « یَدُ اللهِ فَوْقَ رَأْسِ الْحَاکِمِ ، تُرَفْرِفُ بِالرَّحْمَةِ ، فَإِذَا خَافَ وَکَلَهُ اللهُ إِلَى نَفْسِهِ ».

وَمِنْهُ « کُلْ مِنَ الطُّیُورِ مَا رَفَ » أَیْ حَرَّکَ جَنَاحَیْهِ وَلَا تَأْکُلْ مَا صَفَّ ..

و الرَّفّ : شبه الطاق ، والجمع رُفُوفٌ.

ومنه الْحَدِیثُ « الرَّجُلُ یُصَلِّی عَلَى الرَّفِّ الْمُعَلَّقِ بَیْنَ حَائِطَیْنِ ».

و الرَّفْرَافُ : طائر ، وهو خاطف ظله.( شتر مرغ نر که نام دیگر آن (خَاطِفُ ظِلِّهِ) مى‏باشد)

 

 ( زخرف )

زُخْرُف : ج زَخَارِف : زر ، زیبائى آن چیز ؛ « زُخْرُفُ الکَلَامِ »: سخنان بیهوده و باطل ؛ « زُخْرُفَ الأَرْضِ»: انواع و رنگهاى گیاهان زمین . اسم مفعول آن (مزخرف)

قوله تعالى ( أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها ) [ 10 / 24 ] أی زینتها.

والزُّخْرُفُ : الذهب ، ثم جعلوا کل مزین زُخْرُفاً.

قال تعالى ( أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ ) [ 17 / 93 ] أی من ذهب.

وقوله ( زُخْرُفَ الْقَوْلِ ) [ 6 / 112 ] یعنی الباطل المزین.

الزُّخْرُفُ : الحسن.

 

 ( زرف )

أَزْرَفَ : إزْرَافاً [ زرف ]: به پیش رفت ، در گریختن و مانند آن شتاب کرد

زَرَافِیّ و زُرَافِى و زَرَائِف ( ح ): زرافه یا شتر گاو پلنگ .

أَزْرَفَ فی المشی : أسرع.

والزَّرَافَةُ ـ على ما نقل ـ بفتح الزای وضمها مخففة الراء : دابة حسنة ، طویلة الیدین ، قصیرة الرجلین ، رأسها کرأس الإبل وقرنها کقرن البقر ، وجلدها کجلد النمر ، وقوائمها وأظلافها کالبقر ، وذنبها کذنب الظبی ، لیس لها رکب فی رجلیها ، إنما رکبتاها فی یدیها ، وهی إن مشت قدمت الرجل الیسرى والید الیمنى خلاف ذوات الأربع کلها ، فإنها تقدم الید الیمنى والرجل الیسرى ، ویقال لها بالفارسیة ( شتر گاو پلنگ ) ⁽¹⁾.

 

 ( زلف )

«زلف زلفاً و زلیفاً: تقدّم و تقرب» نزدیک و مقدّم گشتن است.

قوله تعالى ( وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ ) [ 26 / 90 ] أی قربت وأدنیت من أهلها بما فیها من النعیم.) بهشت به پرهیزکاران نزدیک شد (

قوله ( وَأَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِینَ ) [ 26 / 64 ] أی جمعناهم فی البحر حتى غرقوا.

ومنه « المُزْدَلِفَةُ ».( در اثر نزدیکى به مکه مزدلفه گفته‏اند)

لیلة الازْدِلَافِ أی الاجتماع ویقال أَزْلَفْنَاهُمْ أی قربناهم من البحر حتى أغرقناهم فیه.

و الزُّلْفَةُ : الطائفة من اللیل ، والجمع زُلَفٌ وزُلَفَاتٌ.( زُلَف : ساعت یا زمان آغاز شب و روز)

 

( سقف )

سقف : جمع آن سُقُوف, طاق , بام خانه , مسکن , طاق زدن , سقف دار کردن

سَقِیفَة : ج سَقَائِف : هر لوحه یا سنگ پهنى که با آن بتوان سقف ساخت ، هر ساختمان سقف دارى که در آن بالکن آشکار و مانند آن سازند ، رشته ى باریک و دراز از طلا و یا نقره ، دنده ى شتر

قوله تعالى ( وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ ) [ 52 / 5 ] یرید به السماء.

والسَّقْفُ للبیت ، والجمع سُقُوفٌ کفلس وفلوس.

و سُقُفٌ بضمتین ، ومنه ( سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ ) [ 43 / 33 ].

والسَّقِیفَةُ : الصفة کالساباط.

ومنه « سَقِیفَةُ بنی ساعدة » فعیلة بمعنى مفعولة ، وهی صُفَّة لها سقفٌ کانت مجمع الأنصار ، ودار ندوتهم لفصل القضایا ، والجمع سَقَائِفُ.

 

( شغف )

شَغَفَ : حب ، شیفتگی ، عشق ، دلباختگی ، محبت ، دلدادگی

شَغَف : مص ، نهایت مرحله ى عشق

مَشْغُوف : مفعول شغف ، عاشق بى قرار ، دلباخته .

قوله تعالى ( قَدْ شَغَفَها حُبًّا ) [ 12 / 30 ] أی أصاب حبه شَغَافَ قلبِهَا ، کما تقول کبده

والشَّغَافُ : غلاف القلب وهی جلدة دونه کالحجاب.

ویقال : هو حبة القلب وهی علقة سوداء فی صمیمه.

وشَغَفَ قلبَهُ الهوى شَغْفاً من باب نفع والاسم الشَّغَفُ بفتحتین.

وفلان مَشْغُوفٌ بفلانة أی ذهب به الحب إلى أقصى المذاهب.

 

 ( صرف )

صَرَّف : تَصْرِیفاً (صرافى کرد، بعضى کلمات را از کلماتى دیگر ساخت، فروخت، جارى کرد،

تَصریفُ: مدیریت ، اداره کردن ، کنترل ، تدبیر

اسم الفاعل :صَیْرَفِیٌ ، اسم مبالغه: صَرَّافٌ

قوله تعالى ( ثُمَ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ ) [ 3 / 152 ] أی کف معونته عنکم فغلبوکم لیمتحن صبرکم.

قوله ( فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَلا نَصْراً ) [ 25 / 19 ] أی حیلة ولا نصرة.

ویقال لا یستطیعون أن یصرفوا عن أنفسهم عذاب الله ولا انتصارا من الله.

والصَّرْفُ : التوبة ، یقال لا یقبل منه صَرْفٌ ولا عَدلٌ أی توبة وفدیة ، أو نافلة فریضة.

قوله ( وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ ) [ 2 / 146 ] أی تحویلها من حال إلى حال جنوبا وشمالا ودبورا وصباء وسائر أجناسها.( بادها را از یکسو به سوى دیگر وزانید )
قوله ( نُصَرِّفُ الْآیاتِ ) [ 6 / 105 ] أی نکررها تارة من جهة المقدمات العقلیة ، وتارة من جهة الترغیب والترهیب وتارة من جهة التنبیه والتذکیر بأحوال المتقدمین.

وَفِی الْحَدِیثِ « لَوْ تَفَرَّثَتْ کَبِدُهُ عَطَشاً لَمْ یَسْتَسْقِ مِنْ دَارِ صَیْرَفِیٍ ».

هو من صَرَفْتُ الدینارَ بالذهب : بعته.( پول را تغییر و تبدیل نمود ، صرافى کرد)

و اسم الفاعل ( صَیْرَفِیٌ ).و صَرَّافٌ للمبالغة.

والصَّیْرَفِیّ : المحتال المتصرف فی الأمور.

وصَرْفُ الدهرِ : حدثانه ونوائبه.

والجمع صُرُوفٌ کفلس وفلوس.

وصَرْفُ الحدیثِ : تزیینه بالزیادة فیه.

والصِّرْفُ بالکسر : الشراب الذی لم یمزج.

 

( صفف )

صَفَا : صَفْواً و صَفَاءً و صُفوّاً [ صفو ] : خوشحال و با صفا شد
صَافَة : ج صَافَّات صَوَافَّ [ صفف ]: در یک صف ایستاده.

مَصَف : ج مَصَافّ [ صفّ ]: صف و ردیف ، صف جنگ ، دستگاه حروف چینى چاپ

قوله تعالى ( وَعُرِضُوا عَلى رَبِّکَ صَفًّا ) [ 18 / 48 ] أی صفوفا ویؤدى الواحد عن الجمع ، ویجوز أن یکون کلهم صفا واحدا.

قوله ( فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها صَوافَ ) [ 22 / 36 ] أی صفت قوائمها للنحر ، وقرىء « صَوَافِنَ » وإن کان أصل هذا الوصف للخیل.

والصَّفّ واحد الصُّفُوفِ. وصَفَ الشیءَ صَفّاً من باب قتل فهو مَصْفُوفٌ.

والصُّفَّةُ من البیت جمعها صُفَفٌ مثل غرفة وغرف.

والصُّفَّةُ : سقیفة فی مسجد رسول الله صلى الله علیه وآله کانت مسکن الغرباء والفقراء.

وَمِنْهُ « أَهْلُ الصُّفَّةِ » مِنَ الْمُهَاجِرِینَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ مَنَازِلُ وَلَا أَمْوَالٌ.

و المَصَفّ بفتح المیم : الموقف فی الحرب.(مَصَف : ج مَصَافّ [ صفّ ]: صف و ردیف ، صف جنگ ، دستگاه حروف چینى چاپ )

والصَّفْصَافُ بالفتح شجر معروف ، وهو شجر الخلاف بلغة الشام.( صفصاف : بید , درخت بید)

 

 ( ضعف )

ضَعَف : ناتوانى ، سستى خرد و رأى .

ضَعِیف : ج ضِعَاف و ضُعَفَاء و ضَعَفَة و ضَعْفَى : ناتوان

قوله تعالى ( فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ) [ 30 / 39 ] قال المفسر : هو التفات حسن کأنه قال : فأولئک الذین یریدون وجه الله بصدقاتهم هم المضعفون ، فهو أمدح لهم من أن یقول فأنتم المضعفون ، والضمیر الراجع إلى ما محذوف أی هم المضعفون به.

قوله ( سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً ) [ 2 / 282 ] قیل الضَّعِیفُ أی فی العقل بأن کان صبیا أو کبیرا لا یعقل.

وعلى هذا فَالضَّعِیفُ : الأبله.

وفلانٌ ضَعِیفٌ مُضْعِفٌ ، یعنی ضعیفا فی بدنه مضعفا فی دابته.

والضِّعْفُ فی کلام العرب : المثل فما زاد ، ولیس بمقصور على المثلین.

والمُسْتَضْعَفُ هو الذی لا یستطیع حیلة الکفر فیکفر ، ولا یهتدی سبیلا إلى الإیمان کالصبیان ومن کان من الرجال مثل عقول الصبیان مرفوع القلم عنهم.

 

( طفف )

طَف : مصدر،ج طُفُوف:جهت ، کنار رودخانه ، دامنه کوه ،داخل خانه،آنچه که بر روى زمین آمده باشد

طَفَّف: کوتاهی کرد ،سخت گرفت ،مضایقه کرد ، محدودیت ایجاد کرد

مُطَفِّف: کم فروش

قوله تعالى ( وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ ) [ 83 / 1 ] وهم الذین لا یوفون الکیل والوزن.( مُطَفِّفِینَ : کم فروش ها)

قیل لهم ذلک لأنهم لا یستوفون إلا الشیءَ الطَّفِیفَ القلیل.

و التَّطْفِیفُ هو نقصان المکیال وأن لا یملأه.

و الطَّفُ : ساحل البحر وجانب البر.

ومنه الطَّفُ: الذی قتل فیه الحسین علیه السلام ، سمی به لأنه طرف البر مما یلی الفرات.

 

 ( عجف )

أَعْجَف : مصدرش عَجْفَاء ، جمعش عِجَاف [ عجف ]: لاغر، ضعیف ؛ « نَصْلٌ اعْجَفُ »: پیکان باریک .

عَجْفَاء : ج عِجَاف : مؤنث ( الأَعْجَف ) است

قوله تعالى ( یَأْکُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ ) [ 12 / 43 ] العِجَافُ بالکسر : الإبل التی بلغت فی الهزال النهایة ، جمع أَعْجَف. (.... گاو نر لاغر)

و الأَعْجَفُ : المهزول ، والأنثى عَجْفَاءُ والجمع عِجَافٌ بالکسر على غیر القیاس.

قال الجوهری : لأن أفعل فعلاء لا یجمع على فعال ، ولکنهم بنوه على سمان ، والعرب قد تبنی الشیء على ضده.

والمسنتون العِجَافُ : الضعاف من الجوع.

وَفِی الْحَدِیثِ « لَا تُضَحِّ فِی العَجْفَاءِ ».

أی الضعیفة المهزولة من العَجَفِ بالتحریک وهو الهزال.

یقال عَجِفَ الفرسُ من باب تعب : ضعف ، ومن باب قرب لغة.

 

( عزف )

عَزْف : مص ، صداى دایره زنگى، دف ، « عَزْفُ الریاح »: صداى وزش بادها .

عَزَفَ: به تنگ آمد ، خسته شد ، زده شد ، متنفر شد ، ملول شد ، فرسوده شد ، امتناع کرد ، ابا کرد ، صرف ‌ نظر کرد ، منصرف شد

عَزَّفَ : عَزْفاً و عَزِیفاً : صدا درآورد ، آواز خواند

فِی الْحَدِیثِ « إِنَّ اللهَ قَدْ بَعَثَنِی لِأَمْحَقَ الْمَعَازِفَ وَالْمَزَامِیرِ ».

المَعَازِفُ : هی آلات اللهو یضرب بها ، الواحد عَزْفٌ روایة عن العرب ، وإذا أفرد المِعْزَفُ بکسر المیم فهو نوع من الطنابیر یتخذه أهل الیمن ، کذا نقل عن المغرب.

وفی النهایة : العَزْفُ اللعب بالمعازف ، وهی الدفوف وغیرها مما یضرب بها.

والعَزْفُ ـ کفلس ـ : واحد المَعَازِفِ على غیر القیاس. والعَازِفُ : اللاعب.

و عَزَفَ عَزْفاً من باب ضرب وعَزِیفاً لعب بالمعازف.(عَزَّفَ : عَزْفاً و عَزِیفاً : صدا درآورد ، آواز خواند)

وَفِی خَبَرِ حَارِثَةَ « عَزَفَتْ نَفْسِی عَنِ الدُّنْیَا ». أی عافتها وکرهتها ، وَرُوِیَ « عَزَفْتُ نَفْسِی ». بضم التاء أی منعتها وصرفتها.