المبحث الثانی فی النهی
النهی - هو طلب الکف عن الشیء على وجه الاستعلاء مع الإلزام ، وله صیغة واحدة ، وهی المضارع المقرون بلا الناهیة : کقوله تعالى «ولا تفسدوا فی الأرض بعد إصلاحها ولا تجسسوا ولا یغتب بعضکم بعضاً» وقد تخرج هذه الصیغة عن أصل معناها إلى معانٍ أخر ، تستفاد من سیاق الکلام وقرائن الأحوال.
(1) کالدُّعاء - نحو قوله تعالى «ربنا لا تؤاخذنا إن نسینا أو أخطأنا»
(2) والالتماس - کقولک لمن یُساویک - أیها الأخ لا تتوان.
(3) والارشاد - کقوله تعالى «لا تسالوا عن أشیاء إن تبد لکم تسؤکم»
(4) والدوام - کقوله تعالى «ولا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون»
(5) وبیان العاقبة - نحو قوله تعالى «ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتاً بل أحیاء».
(6) و التیئیس - نحو قوله تعالى «لا تعتذروا قد کفرتم بعد إیمانکم»
(7) و التمنى - نحو یا لیلة الأنس لا تنقضی
و کقوله - یا لیلُ طل یا نومُ زلُ یا صبح قف لا تطلع
(8) والتهدید - کقولک لخادمک - لا تطع أمری
(9) والکراهة - نحو لا تلتفت وأنت فی الصلاة.
(10) والتوبیخ - نحو لا تنه عن خلق وتأتى مثله
(11) والائتناس - نحو «لا تحزن إن الله معنا»
(12) والتحقیر - کقوله :
لا تطلب المجد إن المجد سلمه صعب ، وعش مستریحاً ناعم البال
وکقوله :
دع المکارم لا ترحل لبغیها واقعد فإنک أنت الطاعم الکاسی
مبحث دوم فعل نهی
نهی: طلب عدم انجام کار بصورت برتری جستن همراه با ضرورت است.
فعل نهی از مضارع گرفته می شود و صیغه ی مشخص و واحدی دارد.
مانند: در زمین بعد اینکه اصلاح شد، فساد نکنید و بعضی از شما درباره ی بعضی دیگر تجسس و غیبت نکنید.
گاهی فعل نهی از معنای اصلیش خارج شده ومعنای دیگری می بابد که آن معنا را باید از سیاق کلام و قرینه ها متوجه شد. مانند:
1-دعا: پروردگارا اگر فراموش و یا خطا کردیم، ما گرفتار نکن .
2-التماس: مانند سخن تو با کسی که مساویست با تو ای برادر!
3-ارشاد: مانند قول خداوند: در مورد چیزهایی درخواست نکنید که اگر آشکار شود، به شما زیان می رساند.
4-دوام:خداوند را نسبت به اعمال ظالمان غافل نپندارید.
5-بیان عاقبت:کسانی را که در راه خدا کشته شدند مردگان نپندارید، آنان زنده گانند.
6-نا امید کردن :عذر نیاورید، بدرستیکه بعد از ایمان آوردن کافر شدید.
7-تمنی: ای شب که همدم هستی، پایان نیاب. و یا : ای شب! طولانی شو، ای خواب! کوتاه نشو، ای صبح! بایست و طلوع نکن.
8-تهدید: سخنی که به خدمتکارت میگویی: [اگر] اطاعت نکنی امرم را...
9-کراهت: به سمت چپ و راست نگاه نکن در حالیکه در نمازی.
10-توبیخ و سرزنش: خلق را از چیزی که خودت انجام دهنده ی همانی، نهی نکن.
11-ایجاد انس: محزون نشو همانا خداوند با ماست
12-تحقیر: بزرگی را طلب نکن همانا رسیدن به آن سخت است و زندگی کن با راحتی و سبک بالی.
و : مکارم را رها کن و برای رسیدن به آن تلاش نکن، به آن نمیرسی، پس تو [تنها] خورنده و پوشنده هستی.
- التمنى، منی (آرزو) است که به باب تفعل رفته و معنای مطاوعه (اثرپذیری) یعنی آرزو داشتن
- الائتناس، انس است که به باب افتعال رفته و آن هم به معنای مطاوعه [(اثرپذیری) است یعنی انس داشتن