فعل مضارع، فعلى است که بر انجام کارى یا پدید آمدن حالتى در زمان حال یا آینده دلالت می‌کند; مانند:
یَنْصُرُ (یارى می‌کند)، یَحْسُنُ (نیکو می‌شود)
روش ساختن فعل مضارع
فعل مضارع، مانند ماضى داراى چهارده صیغه است که از صیغه‌ی اوّلِ فعل ماضى ساخته می‌شود. ترتیب ساختن آن از مادّه‌ی ضَرَبَ (زد) به شرح ذیل است:
1. یکى از حروف مضارعه (ا، ت، ى، ن) را بر سر فعل ماضى در می‌آوریم:
ضَرَبَ: یَضَرَبَ
2. فاءالفعل آن را ساکن می‌کنیم:
یَضَرَبَ: یَضْرَبَ
3. عین الفعل را با توجه به وزن آن، تغییر می‌دهیم:
یَضْرَبَ: یَضْرِبَ
4. آخر آن را رفع می‌دهیم:
یَضْرِبَ: یَضْرِبُ
رفع دادن مضارع، به اضافه کردن ضمه یا نون مفتوح یا نون مکسور به آخر آن است; به ترتیب ذیل:
ــُ (ضمه): به صیغه‌هاى 1 ، 4 ، 7 ، 13 ، 14
نِ: به صیغه‌هاى 2 ، 5 ، 8 ، 11 (مثنى‌ها)
نَ: به صیغه‌هاى 3 ، 9 ، 10
نکته: صیغه‌هاى 6 و 12 علامت رفع ندارند
توجه
حرکت عین الفعل سماعى است; یعنى ممکن است مفتوح، مکسور و یا مضموم باشد که معمولا با استفاده از فرهنگ لغت می‌توان آن را به دست آورد. در لغت نامه، چنین نوشته شده است:
ضَرَبَ ـِ: یعنى عین الفعل مضارعِ فعلِ ضَرَبَ مکسوراست: یَضْرِبُ
نَصَرَ ـُ: یعنى عین الفعل مضارعِ فعلِ نَصَرَ مضموم است: یَنْصُرُ
عَلِمَ ـَ: یعنى عین الفعل مضارعِ فعلِ عَلِمَ مفتوح است: یَعْلَمُ
مراحل ساختن صیغه اوّل مضارع نَصَرَ و عَلِمَ:
نَصَرَ یَنَصَرَ یَنْصَرَ یَنْصُرَ یَنْصُرُ
عَلِمَ یَعَلِمَ یَعْلِمَ یَعْلَمَ یَعْلَمُ
صرف چهارده صیغه فعل مضارع:
غایب
مذکر:
1.مفرد: یَضْرِبُ (آن یک مرد) می زند
2.مثنی: یَضْرِبانِ (آن دو مرد) می زنند
3.جمع: یَضْرِبُونَ (آن مردان) می زنند
مؤنث:
4.مفرد: تَضْرِبُ (آن یک زن ) می زند
5.مثنی: تَضْرِبانِ (آن دو زن) می زنند
6.جمع: یَضْرِبْنَ (آن زنان) می زنند
مخاطب
مذکر:
7.مفرد: تَضْرِبُ (تو یک مرد) می زنی
8.مثنی: تَضْرِبانِ (شما دو مرد) می زنید
9.جمع: تَضْرِبُونَ (شما مردان) می زنید
مؤنث:
10.مفرد: تَضْرِبِینَ (تو یک زن) می‌زنی
11.مثنی: تَضْرِبانِ (شما دو زن) می زنید
12.جمع: تَضْرِبْنَ (شما زنان) می زنید
متکلم
13. وحده: أَضْرِبُ (من) می‌زنم
14.مع الغیر: نَضْرِبُ (ما) می‌زنیم
نکاتى در مورد صیغه‌هاى مضارع
1. همچنانکه در صیغه‌هاى چهارده گانه مضارع مشاهده می‌کنید، نشانه‌ی فاعل (ضمیر) در صیغه‌هاى مختلف بدین قرار است:
در مثنى‌ها <الف>: یَضْرِبانِ، تَضْرِبانِ، تَضْرِبانِ، تَضْرِبانِ
در جمع‌هاى مذکر <و>: یَضْرِبُونَ، تَضْرِبُونَ
در جمع‌هاى مؤنث <نَ>: یَضْرِبْنَ، تَضْرِبْنَ
در مفرد مؤنث مخاطب <یـ>: تَضْرِبِینَ
در صیغه‌هاى 1 ، 4 ، 7 ، 13 ، 14 نشانه‌ی فاعل (ضمیر) مستتر و پنهان است.
در صیغه 1 <هُوَ> مستتر است: یَضْرِبُ
در صیغه 4 <هِیَ> مستتر است: تَضْرِبُ
در صیغه 7 <أَنْتَ> مستتر است: تَضْرِبُ
در صیغه 13 <أَنَا> مستتر است: أَضْرِبُ
در صیغه 14 <نَحْنُ> مستتر است: نَضْرِبُ
پس در فعل مضارع، فقط چهار ضمیر بارز داریم که در نُه صیغه به کار برده می‌شوند و پنج صیغه، داراى ضمیر مستتر (پنهان) است.
2. همانگونه که در چهارده صیغه‌ی مضارع مشاهده می‌کنید، حروف مضارعه (أَتینَ) به ترتیب ذیل، میان صیغه‌ها توزیع شده است:
یـَ: در صیغه‌هاى 1 ، 2 ، 3 ، 6
تـَ: در صیغه‌هاى 4 ، 5 ، 7 تا 12
أَ: در صیغه‌ی 13
نـَ: در صیغه‌ی 14
3. با اندکى دقّت در صیغه‌هاى چهارده گانه، روشن می‌شود که:
تَضْرِبُ: بین صیغه‌هاى 4 و 7 مشترک است.
تَضْرِبَانِ :بین صیغه‌هاى 5 ، 8 ، 11 مشترک است.