ملاحظات
أوّلا – یشترط فی کلٍّ من «بل – ولکن» أن تُسبق بنفی ، أو : نهی وأن یکون المعطوف بهما مفرداً ، وألاَّ تقترن (لکن) بالواو.
ثانیاً – یشترط فی «لا» إفراد معطوفها ، وان تُسبق بإثبات ، وألاّ یکون ما بعدها داخلا فی عموم ما قبلها.
ثالثاً - یکون للقصر (بإنما) مزیَّة على العطف ، لأنها تفید الاثبات للشیء ، والنفی عن غیره دفعة واحدة ، بخلاف العطف ، فانه یفهم منه الاثبات أوّلا ، ثم النفی ثانیاً - أو عکسه.
رابعاً - التقدیم : یَدُلّ على القصر بطریق الذَّوق السلیم ، والفکر الصائب ، بخلاف الثلاثة الباقیة فتدل على القصر بالوضع اللغوی (الأدوات).
خامساً - الأصلُ أن یتأخر المعمول عن عامله إلا لضرورة ومَن یتتبع أسالیب البلغاء فی تقدیم ما حقُّه التأخیر : یجد أنهم یریدون بذلک : التخصیص.
المبحث الثانی فی تقسیم القصر باعتبار الحقیقة والواقع إلى قسمین
(أ) قصر حقیقی - وهو أن یختصَّ المقصورُ بالمقصور علیه بحسب الحقیقة والواقع ، بألا یتعدَّاه إلى غیره أصلا - نحو لا إآه إلاَّ اللهُ.
(ب) وقصر إضافی - وهو أن یختص المقصور بالمقصور علیه بحسب الإضافة والنسبة إلى شیء آخر معین ، لا لجمیع ما عداه ، نحو : ما خلیل إلا مسافر : فانک تقصد قصر السفر علیه بالنسبة لشخص غیره ، کمحمود مثلا ولیس قصدک أنه لا یوجد مُسافر سواه ، إذ الواقع یشهد ببطلانه.
الرابع - الأصل فی (إنما) أن تجیء لامر من شأنه ألا بجهله المخاطب ، ولا
تنبیهات
الأول - الاصل فی العطف أن ینص فیه على المثبت له الحکم ، والمنفی عنه الا إذا خیف التطویل - وفی الثلاثة الباقیة ینص على المثبت فقط.
الثانی - النفی بلا العاطفة - لا یجتمع مع (النفی والاستثناء) فلا تقول ما محمد الا ذکی لاغبی ، لان شرط جواز النفی (بلا) أن یکون ما قبلها منفیا بغیرها.
ویجتمع النفی بلا العاطفة مع کل من (انما - والتقدیم) ، فتقول : انما محمد ذکی لا غبی وبالذکاء یتقدم محمد لا بالغباوة
والأصل فی العطف (بلا) أن یتقدم علیه مثبت ، ویتأخر منفی بعده ، وقد یترک ایضاحه اختصاراً ، مثل : علی یجید السباحة لا غیر ، أی لا المصارعة - ولا الملاکمة ولا غیر ذلک من الصفات.
الثالث - الأصل فی (النفی والاستثناء) أن یجیء لأمر ینکره المخاطب - أو یشک فیه - أو لما هو منزل هذه المنزلة : ومن الاخیر قوله تعالى : (وما أنت بمسمع من فی القبور ، إن أنت إلا نذیر)
ینکره ، وإنما یراد تنبیه فقط ، أو لما هو منزل هذه المنزلة ، فمن الأول قوله تعالى : (إنما یستجیب الذین یسمعون) وقوله تعالى (إنما علیک البلاغ وعلینا الحساب) ومن الثانی قوله تعالى حکایة عن الیهود (إنما نحن مصلحون) فهم قد ادعوا أن إصلاحهم أمر جلی لا شک فیه - وقال الشاعر :
أنا الزائد الحامی الذمار وإنما یدافع عن أحسابهم أنا أو مثلی
توجهات
اول در همه جا "بل و لکن" شرط می کند که پیش از آن نفی یا نهی بیاید و به آن دو معطوف شود و لکن هیچگاه با واو مقترن نمی شود.
دوم در "لا" شرط می شود که معطوف به آن مفرد باشد و پس از جمله مثبت بیاید و اینکه آنچه بعد از لا می آید، در عمومیت آنچه قبل از آن بوده است، شریک نشود.
سوم: قصر با إنما بر عطف مزیت دارد؛ چون برخلاف عطف، اثبات چیزی را افاده می کند و نفی غیر آن را در یک مرحله می رساند (حکم می کند). لذا در ابتدا اثبات شیء فهمیده می شود و سپس نفی دیگری یا بالعکس.
چهارم: تقدیم (جلو افتادن) بر قصر قصر دلالت می کند بر اساس ذوق سلیم و اندیشه صحیح بدست می آید. بر خلاف سه نکته قبلی که بر اساس وضعیت لغوی ادوات بدست می آمد.
پنجم: اصل این است که عامل بر معمول خود مقدم است مگر در ضرورت. و کسی که از روش بلیغان تبعیت کند در می یابد که تقدیم آنچه که حقش تاخیر است، برای تخصیص استفاده می شود.
مبحث دوم در تقسیم قصر به اعتبار حقیقت و آن بر دو قسم می شود:
أ) قصر حقیقی و عبارت است از اینکه مقصور بر حسب حقیقت و واقع امر، به مقصور علیه اختصاص می یابد. بطوری که به غیر از آن (مقصور علیه) تجاوز نمی کند. مانند لا اله الا الله
ب) قصر اضافی و آن عبارت است از اینکه مقصور بر حسب اضافه و نسبت داده شده به یک شیء مشخص، به مقصور علیه اختصاص می یابد.- و نه نسبت به تمام آنچه غیر از آن است-. مانند: تنها خلیل مسافر است. مسلما قصد گوینده قصر سفر نسبت به اشخاص دیگر مانند محمود و یا دیگری است و منظور این نیست که مسافر دیگری به جز خلیل پیدا نمی شود چرا که واقعیت بر بطلان این مساله گواهی می دهد.
ملاحظات
اول – ؟
دوم – نفی به وسیلۀ «لا» ی عطف، با نفی و استثناء جمع نمی شود، پس نمی گویی « ما محمد الا ذکی لاغبی » (نیست محمد جز زیرک نه ابله)، زیرا جواز استفاده از نفی به وسیلۀ «لا» این است که قبل آن منفی به غیر آن باشد
و نفی به وسیلۀ «لا» ی عطف با إنّما و تقدیم جمع می شود، پس می گویی: « انما محمد ذکی لا غبی » (محمد فقط زیرک است، نه ابله) و «بالذکاء یتقدم محمد لا بالغباوة» (با زیرکی جلو رفت محمد نه با نادانی)
و اصل در عطف به وسیلۀ «لا» ی عطف این است که مثبت بر آن مقدم شود و منفی بعد از آن بیاید و توضیح آن (چه بعد از آن است) به خاطر اختصار رها شده است. مانند « علی یجید السباحة لا غیر » (علی شنا را خوب انجام می دهد نه غیر آن را )، یعنی نه کُشتی گرفتن و نه مشت زنی و نه صفاتی غیر آن را.
سوم – اصل در نفی و استثناء این است که برای امری بیاید که مخاطب منکر آن است یا در آن شک دارد – یا برای چیزی که در این جایگاه قرار دارد، مانند قول خداوند تعالی: «وما أنت بمسمع من فی القبور ، إن أنت إلا نذیر» (و تو نمی توانی به کسانی که در قبرها هستند چیزی را بشنوانی، تو جز هشداردهنده ای نیستی) آن را انکار می کند و «إنّما» فقط هدفش آگاه کردن و توجه دادن است، یا برای چیزی که در این جایگاه قرار دارد، پس اولی (آگاه کردن) مانند قول خداوند متعال « إنما یستجیب الذین یسمعون » (فقط کسانی که می شنوند پاسخ می دهند) و قول خداوند تعالی « إنما علیک البلاغ وعلینا الحساب » (بر تو فقط ابلاغ است و بر ما حسابرسی است) و دومی (چیزی که در این جایگاه قرار دارد) مانند قول خداوند متعالی که از زبان یهود می گوید « إنما نحن مصلحون » (ما فقط اصلاح کننده هستیم) پس آنها (یهود) ادعا کردند که اصلاحگر بودنشان امری آشکار است که شکی در آن نیست. – و شاعر گفت: « أنا الزائد الحامی الذمار وإنما یدافع عن أحسابهم أنا أو مثلی» (من زائد، حامی خانواده هستم و فقط من یا امثال من از حَسَب (و نسب) آنها دفاع می کند)