درس شصتم: استعاره به اعتبار طرفین و به اعتبار لفظ مستعار

المبحث السادس فی الاستعارة باعتبار الطرفین

إن کان المستعار له محققاً حساً «بأن یکون اللفظ قد نقل إلى أمر معلوم ، یمکن أن یشار إلیه إشارة حسیة» کقولک : رأیت بحرا یعطى أو کان المستعار له محققاً عقلا «بأن یمکن أن ینص علیه ، ویشار إلیه إشارة عقلیة» کقوله تعالى (إهدنا الصراط المستقیم) أی (الدین الحق) (فالاستعارة تحقیقة) وان لم یکن المستعار له محققاً ، لا حساً ولا عقلاً «فالاستعارة تخییلیة» وذلک : کالأظفار ، فی نحو : أنشبت المنیة أظفارها بفلان.

المبحث السابع فی الاستعارة باعتبار اللفظ المستعار

(1) إذا کان اللفظ المستعار «اسما جامداً لذاتٍ» کالبدر : إذا استعیر للجمیل «أو اسماً جامداً لمعنى» کالقتل : إذا استعیر للضرب الشدید ، سمیت الاستعارة «أصلیة فی کل من التصریحیةوالمکنیة» کقوله عالى (کتاب انزلناه إلیک لتخرج الناس من الظلمات إلى النور)

وکقوله تعالى (واخفض لهما جناح الذل من الرحمة)

وسمیت أصلیة : لعدم بنائها على تشبیه تابع لتشبیه آخر معتبر أولاً کقول البحتری :

یودون التحیة من بعید إلى قمر من الإیوان باد

 (2) وإذا کان اللفظ المُستعار «فعلاً»

أو اسم فعلٍ ، أو اسما سنقا أو اسما مبهماً أو حرفا فالاستعارة «تصریحیة تبعیة» نحو : نامت همومی عنّی ، ونحو : صهٍ : الموضوع للسکوت عن الکلام ، والمستعمل مجازاً فی ترک الفعل ، ونحو : الجندی قاتل اللص ، بمعنى ضاربه ضرباً شدیداً ، ونحو : هذا : الموضوعة للاشارة الحسیة ، والمستعملة مجازاً فی الاشارة العقلیة نحو : هذا رأى حسن ، ونحو : قوله تعالى (ولأصلبنکم فی جذوع النخل) ونحو : قوله تعالى (فالتقطه آل فرعون لیکون لهم عدواً وحزنا

(3) وإذا کان اللفظُ المستعار اسماً مشتقاً ، أو اسماً مبهماً ، «دون باقی أنواع التبعیة المتقدمة» فالاستعارة «تبعیة مکنیة»

وسمیت (تبعیة) لأن جریانها فی المشتقات ، والحروف ، تابعٌ لجریانها أولاً : فی الجوامد ، وفی کلیات معانی الحروف ، یعنی : أنها سمیت تبعیة لتبعیتها لاستعارة أخرى ، لأنها فی المشتقات تابعة للمصادر ، ولأنها فی معانی الحروف تابعة لمتعلّق معانیها ، إذ معانی الحروف جزئیة ، لا تتصور الاستعارة فیها إلا بواسطة کلی مستقل بالمفهومیة لیتأتى کونها مشبهاً ، ومشبها بها ، أو محکوماً علیها ، أو بها.

نحو : رکب فلان کتفی غریمه  أی : لازمه ملازمة شدیدة

وکقوله تعالى (اولئک على هدى من ربهم) أی تمکنوا من الحصول على الهدایة التّامة

ونحو : (أذقته لباس الموت) أی ألبسته إیاه.

 

  

مبحث ششم در بحث استعاره از لحاظ دو طرف استعاره

اگر مستعار له یا  مشبه یک امر محسوسی باشد مه بتوان بصورت محسوس به آن اشاره کرد مانند (دریایی را دیدم که بخشش میکرد) یا مستعار له یک امر معقول باشد یعنی بتوان بصورت معقول و با صراحت عثلی با آن اشاره کرد مانند (ما را به راه راست هدایت کن) که ( راه راست) به معنی (دین حق) یک مستعار له معقولی است؛ در اینصورت استعاره را استعاره تحقیقیه میگویند. و اگر مستعار له محسوس یا معقول نبود بلکه خیالی بود استعاره تخییلیه میگوییم. مانند (چنگال مرگ) در (مرگ چنگال های خود را در فلانی فرو برد)

 

مبحث هفتم: در بحث استعاره به اعتبار لفظ مستعار

حالت1) اگر لفظ مستعار اسم جامد ذات باشد مانند (ماه) که برای یک زیبا رو استعاره به کار رفته باشد؛ یا اسم جامد معنا باشد مانند (قتل) که برای شدت زدن استعاره شود؛ خواه استعاره تصریحیه باشد یا مکنیه، به آن استعاره اصلیه میگوییم.

مانند سخن خداوند متعال (کتابی که نازل کردیم آن را برای خارج کردن مردم از ظلمات به نور)(ظلمات و نور استعاره اصلیه) و یا (برای هر دو از روی محبت، بال فروتنی فرود آور)(ذل کلمه جامد است و استعاره اصلیه). این استعاره به این دلیل اصلیه نامیده میشود که بر پایه تشبیهی که تابع یک تشبیه دیگر است بنا شده است. مانند این شعر بختری (از دور مانند ماهی که سر ایوان ظاهر شده سلام میکنند.)

 

حالت2) اگر مستعار فعل، اسم فعل،اسم مشتق، اسم مبهم یا حرف باشد به آن استعاره (تصریحیه تبعیه) میگوییم.

مانند (نامت همومی عنّی) و مانند (صه) که برای دعوت به سکوت وضع شده است یا بصورت مجازی برای ترک عمل. و مانند (سرباز دزد را کشت) به این کعنی که ضربه شدیدی به او زد. و مانند (هذا) که برای اشاره حسی وضع شده است برای اشاره عقلی بکار ببریم. مانند (این نظر خوب است) و مثل(شما را بر شاخه های نخل به دار میزنم)(فی استعاره از علی) و مانند این آیه (پس خاندان فرعون او را از آب گرفتند تا  سرانجام دشمنشان و مایه اندوهشان شود)(حرف ل که برای بیان علت است به عنوان بیان عاقبت استعاره شده است.)

 

حالت3) مستعار بصورت اسم مشتق یا اسم مبهم باشد. که به آن استعاره (تبعیه مکنیه) میگوییم. به این دلیل (تبعیه) میگوییم که وقتی در مشتقات و حروف جریان می یابد، جریانش تابع جریان استعاره در اسم های جامد و معانی کلی حروف است. یعنی به جهت اینکه از استعاره دیگری تبعیت میکند به این نام مامیده میشود. چون استعاره در مشتقات تابع استعاره در مصدرشان است. و در معانی حرفی، استعاره تابع متعلق آنهاست. چون معانی حروف یک معانی جزیی هستند و استعاره در آنها تصور نمیشود مگر بواسطه معانی کلی که مفهومشان مستقل باشد تا بتواند مشبه و مشبه به واقع شود. مانند (فلانی سوار شانه های بدهکارش شد) یعنی به شدت همراه بدهکارش شد.

مانند سخن خداوند متعال(آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند) یعنی به هدایت تامه دست یافته اند. و مانند (لباس مرگ را به او چشاندم) یعنی به او پوشاندم.

 

درس پنجاه و نهم: استعاره و انواع آن

تعریف الاستعارة وبیان انواعها

الاستعارة لغة : من قولهم ، استعار المال : إذا طلبه عاریة

واصطلاحاً : هی استعمال اللفظ فی غیر ما وضع له لعلاقة (المشابهة) بین المعنى المنقول عنه والمعنى المستعمل فیه ، مع (قرینة) صارفة عن إرادة المعنى الأصلی (والاستعارة) لیست إلى (تشبیهاً) مختصراً ، لکنها أبلغ منه

کقولک : رایت اسداً فی المدرسة ، فأصل هذه الاستعارة «رأیت رجلا شجاعاً کالأسد فی المدرسة «فحذفت المشبه «لفظ رجل» وحذفت الأداة الکاف - وحذفت وجه التشبیه «الشجاعة» وألحقته بقرینة «المدرسة» لتدل على أنک ترید بالأسد شجاعاً.

وأرکان (1) مستعار منه - وهو المشبه به

الاستعارة (2) ومستعار له - وهو المشبه

ثلاثة (3) ومستعار - وهو اللفظ المنقول

فکل مجاز یبنى على التشبیه (یسمى استعارة)

ولا بُد فیها من عدم ذکر وجه الشبه ، ولا أداة التشبیه ، بل ولا بدّ أیضاً من (تناسى التشبیه) الذی من أجله وقعت الاستعارة فقط ، مع ادّعاء أن المشبه عین المشبه به ، أو أدعاء أن المشبه فرد من أفراد المشبه به الکلى «بأن یکون «اسم جنس ««أو علم جنس» ولا تتأتى الاستعارة فی «العلم الشخصی»  لعدم إمکان دخول شیء فی الحقیقة الشخصیة - لأن نفس تصور الجزئی یمنع من تصور الشرکة فیه ، إلا إذا أفاد العلم الشخصی وصفاً ، به یصح اعتباره کلیا ، فتجوز استعارته : کتضمن «حاتم» للجود ، و «قس» ودخول المشبه فی جنس الجواد - والفصیح ، وللاستعارة أجمل وقع فی الکتابة ، لأنهما تجدى الکلام قوة ، وتکسوه حسنا ورونقاً ، وفیها تثار الأهواء والإحساسات.

المبحث الخامس فی تقسیم الاستعارة باعتبار ما یُذکر من الطرفین

إذا ذکر فی الکلام لفظ المشبه به فقط ، فاستعارة تصریحیة أو مصرّحة  نحو

فأمطرت لؤلؤاً من نرجس وسقت ورداً وعضت على العناب بالبرد

فقد استعار : اللؤلؤ ، والنرجس ، الورد ، والعناب ، والبرد للدموع ، والعیون ، والخدود ، والأنامل ، والأسنان.

وإذا ذکر فی الکلام لفظ المشبه فقط ، وحذف فیه المشبه به ، وأشیر إلیه بذکر لازمه : المسمى «تخییلاً» فاستعارة مکنیة

أو بالکنایة ، کقوله

إذا المنیة أنشبت أظفارها ألفیت کل تمیمة لا تنفع

فقد شبه المنیة ، بالسبع ، بجامع الاغتیال فی کلٍ ، واستعار السبع للمنیة وحذفه ، ورمز إلیه بشیء من لوازمه ، وهو (الأظفار) علىطریق الاستعارة المکنیة الأصلیة ، وقر ینتها لفظة «أظفار»

ثم أخذ الوهم : فی تصویر المنیة بصورة السبع ، فاخترع لها مثل صورة الأظفار ، ثم أطلق على الصورة التی هی مثل صورة الأظفار ، لفظ (الإظفار) فتکون لفظة (أظفار) استعارة (تخییلیة) لأن المستعار له لفظ أظفار صورة وهمیة ، تشبه صورة الأظفار الحقیقیة ، وقرینتها اضافتها إلى المنیة ونظراً إلى أن (الاستعارة التخییلیة) قرینة المکنیة ، فهی لازمة لا تفارقها ، لأنّه لا استعارة بدون قرینة.

وإذاً : تکون أنواع الاستعارة ثلاثة : تصریحّیة ، ومکنّیة ، وتخییلیةّ

  

تعریف استعاره و بیان انواع آن

استعاره در لغت از قول آنها (عرب ها) است که امانت گرفت مال را : زمانیکه طلب می کند آن را به عنوان عاریه (امانت)

و اصطلاحاً: استعاره بکاربردن لفظ در غیر از آنچه برایش وضع شده است بخاطر ارتباط (شباهت ) بین معنای نقل شده از آن و معنای به کار رفته در آن ، با قرینه ای که آن را از معنای اصلیش بر می گرداند، استعاره نیست مگر تشبیهی مختصر، ولی بلیغ تر از آن است.

مثل سخن تو: (رایت اسداً فی المدرسة) شیری در مدرسه دیدم ، و اصل این استعاره «رأیت رجلا شجاعاً کالأسد فی المدرسة »( مرد شجاعی را مثل شیر در مدرسه دیدم) بوده که المشبه «لفظ رجل» و کاف (اداة تشبیه) و وجه شبه (شجاعت) حذف شده  و این استعاره با قرینه ( مدرسة) به کلام الحاق شده تا بر اینکه تو از شیر شجاعت را اراده کرده ای دلالت نماید.

 

ارکان استعاره سه تاست:

1-مستعار منه و آن مشبه به است.

2-مستعار له و آن مشبه است.

3-مستعار – و آن لفظ منقول است.

پس هر مجازی که بر تشبیه بنا می شود ( استعاره نامیده می شود).

 

و در آن از عدم ذکر وجه شبه ناگزیریم ، و همین طور ادات تشبیه ، بلکه بناچار همچنین از (به فراموشی سپردن تشبیه ) نیز چاره ای نیست که فقط بخاطر آن (تشبیه) استعاره واقع شده، با ادعای اینکه مشبه عین ، مشبه به است ، یا ادعای اینکه مشبه فردی از افراد مشبه به است، به این شکل که (مشبه به)  اسم جنس یا علم برای جنس باشد.

و در عَلَم شخصی (اسم یک شخص) استعاره نمی آید، بخاطر عدم امکان داخل شدن چیزی در حقیقت شخصی – زیرا نفس تصور یک جزئی و از تصور شرکت در آن ممانعت می کند، مگر زمانیکه علم شخصی افاده وصف کند (منظور از آن یک صفت باشد نه  یک شخص)، که به واسطه این امر کلی شمردن آن صحیح باشد و (در این حالت ) استعاره بودن آن جایز می شود : مثل متضمن بودن « حاتم» برای جود و بخشش و داخل شدن مشبه در جنس جواد (بخشنده)، استعاره تاثیر زیبایی در کلام دارد و به کلام قدرت می بخشد و آن را نیکویی و رونق می پوشاند و در استعاره احساسات و خواست ها بر انگیخته می شود.

 

مبحث پنجم در تقسیم استعاره به اعتبار آنچه از طرفین ذکر شده

و زمانیکه در کلام فقط لفظ مشبه به ذکر شود، پس استعاره تصریحیة یا استعاره مصرّحة است مثل: فأمطرت لؤلؤاً من نرجس وسقت ورداً و عضت على العناب بالبرد

پس بارید مرواریدی از نرگس و سیراب کرد شکوفه را و گزید عناب را با سرما

اللؤلؤ ، والنرجس ، الورد ، والعناب ، والبرد برای اشک ها و چشم ها و گونه ها و سرانگشت ها و دندانها، استعاره آمده اند.

 

و زمانیکه در کلام فقط لفظ مشبه ذکر شده ، و مشبه به در آن حذف شده ، با لازمه اش به آن اشاره شده باشد که تخییل نامیده می شود ، در این حالت استعاره مکنیة یا به کنایه نامیده می شود. مثل سخن او که : إذا المنیة أنشبت أظفارها ألفیت کل تمیمة لا تنفع

 

زمانی که مرگ چنگال هایش (ناخن هایش) را (در جسمت) بیاویزد، می یابی که همه مهره های چشم زخم نفعی ندارد

پس  مرگ را به حیوان وحشی تشبیه کرده است که وجه جمع  (وجه شبه) آن ترور و قتل غافلگیرانه در هر دو است، و حیوان وحشی را برای مرگ استعاره آورده و آن را حذف نموده و به وسیله یکی از لوازم مشبه به به آن اشاره کرده است که این لازمه ناخن ها (چنگال ها) است و این استعاره مکنیه است و قرینه آن لفظ ناخن هاست.

سپس وهم را در تصویر مرگ (رویا) بصورت حیوان وحشی بکار گرفته ، و برایش صورتی چون چنگال اختراع کرد، و سپس لفظ اظفار را برای آن صورت اختراعی بکار برد ، پس لفظ اظفار استعاره تخییلیة است چون آنچه این لفظ برای آن بکار رفته است (به استعاره گرفه شده است) ناخن های صورت خیالی است که به صورت الاظفار حقیقة تشبیه شده است و قرینه آن اضافه به مرگ است .

 

و نظر به اینکه (الاستعارة التخییلیة) قرینه استعاره بالکنایه است و از آن جداشدنی نیست برای اینکه هیچ استعاره ای بدون قرینه نیست.

بنابراین انواع استعاره سه تاست: استعاره تصریحّیة ، و استعاره مکنّیة ، و استعاره تخییلیةّ