درس شانزدهم: باب تفعل و تفاعل

باب تَفَعُّل

هر فعل ثلاثى مجردى که به این باب برده شود، ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 
تَفَعَّلَ یَتَفَعَّلُ تَفَعُّل
عَلِم > تَعَلَّمَ یَتَعَلَّمُ تَعَلُّم
صَرَفَ > تَصَرَّفَ یَتَصَرَّفُ تَصَرُّف

بقیه‌ی موارد کاربرد باب تَفَعُّل بدین قرار است: 

هَلْ یـَتَعَلَّمُ  لاَ یـَتَعَلَّمُ  لَمْ یـَتَعَلَّمْ  أَنْ یـَتَعَلَّمَ  أَنْ یـَتَعَلَّمَ  تـَعَلَّم  لِیَـتَعَلَّمْ

معناى باب تَفَعُّل مطاوعه‌ی (اثر پذیرىِ) باب تَفْعِیل می‌باشد، مانند:
عَلَّمْتُ سَعِیداً فَتَعَلَّمَ (به سعید آموختم، و او یاد گرفت)
أَدَّبَ سَعِیدٌ خَالِداً فَتَأَدَّبَ (سعید خالد را ادب کرد، و او ادب شد)

نکته: هنگام صرفِ مضارع باب تَفَعُّلْ، در بعضى صیغه‌ها دو (ت) در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که براى سبک شدن کلام، می‌توان یکى از آن دو را حذف کرد; مانند:
تَتَنَزَّلُ (4 و 7) > تَنَزَّلُ
تَتَعَلَّمُونَ (9) > تَعَلَّمُونَ
نمونه‌ی صرف چهارده صیغه‌ی مضارع مجزوم، از فعل تَعَلَّمَ:
یَتَعَلَّمُ یَتَعَلَّمَانِ یَتَعَلَّمُونَ تَعَلَّمُ تَعَلَّمَانِ یَتَعَلَّمْنَ
تَعَلَّمُ تَعَلَّمَانِ تَعَلَّمُونَ تَعَلَّمِینَ تَعَلَّمَانِ تَعَلَّمْنَ
أَتَعَلَّمُ نَتَعَلَّمُ

 

باب تَفَاعُل

هر فعل ثلاثى مجردى که به باب تفاعل برده شود، ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 
تَفَاعَلَ یَتَفَاعَلُ تَفَاعُل
ضَرَبَ > تَضَارَبَ یَتَضَارَبُ تَضَارُب 
عَمِلَ > تَعَامَلَ یَتَعَامَلُ تَعَامُل

بقیه‌ی موارد کاربرد باب تَفاعُل بدین قرار است: 

هَلْ یَـتَضَارَبُ  لاَیَـتَضَارَبُ  لاَ یَتَضَارَبْ  لَمْ یَتَضَارَبْ  أَن یَتَضَارَبَ  تَضَارَبْ  لِیَتَضَارَبْ
 
معناى مشهور باب تَفَاعُل مشارکت است، مانند:
تَعَاوَنَ سَعِیدٌ وَعَلِیٌ (سعید و على به یکدیگر کمک کردند)
تَضَارَبَ زَیدٌ وَخَالِدٌ (زید و خالد یکدیگر را زدند)

نکته:
هنگام صرفِ مضارعِ باب تفاعل، در بعضى صیغه‌ها دو (ت) در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که براى سبک شدن کلام، می‌توان یکى از آن دو را حذف کرد; مانند: 
تَتَجَاوَزُ (4 و7) > تَجَاوَزُ
تَتَعَاوَنُونَ (9) > تَعَاوَنُونَ

نمونه‌ی صرف مضارع منصوب فعل تَجَاوَزَ:
لَنْ یَتَجَاوَزَ لَنْ یَتَجَاوَزَا لَنْ یَتَجَاوَزُوا لَنْ تَجَاوَزَ لَنْ تَجاوَزَا لَنْ یَتَجَاوَزْنَ
لَنْ تَجَاوَزَ لَنْ تَجَاوَزَا لَنْ تَجَاوَزُوا لَنْ تَجَاوَزِیِ لَنْ تَجَاوَزَا لَنْ تَجَاوَزْنَ
لَنْ أَتَجَاوَزَ لَنْ نَتَجَاوَزَ

درس هفدهم: باب افتعال و انفعال

باب افتعال

هر فعل ثلاثى مجردى که به باب افتعال برده شود; ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 
اِفْتَعَلَ یَفْتَعِلُ اِفْتِعَال
سَمِعَ > اِسْتَمَعَ یَسْتَمِعُ اِسْتِماع
کَسَبَ > اِکْتَسَبَ یَکْتَسِبُ اِکْتِسَاب

بقیه‌ی موارد کاربرد باب افتعال بدین قرار است: 
هَلْ یـَسْتَمِعُ  لاَیـَسْتَمِعُ  لاَ یَسْتَمِعْ  لَمْ یـَسْتَمِعْ  أَنْ یـَسْتَمِعَ  اِسْتَـمِعْ  لِیَـسْتَمِعْ

معناى باب افتعال مطاوعه (اثرپذیرى) است، مانند:
جَمَعْتُ النَّاسَ فَاجْتَمَعُوا (مردم را جمع کردم، و آنان جمع شدند)
نَظَّمْتُهُ فَانْتَظَمَ (آن را منظم کرد، و منظم شد)

قاعده ابدال باب افتعال

هرگاه فاءالفعل فعلى واو باشد، اگر به باب افتعال برده شود، واو به تاء تبدیل و دو تاء در یکدیگر ادغام می‌شوند; مانند: 
وَحَدَ > اِوْتَحَدَ > اِتْتَحَدَ > اِتَّحَدَ (یَتَّحِدُ اِتِّحَاد)
وَفَقَ > اِوْتَفَقَ > اِتْتَفَقَ > اِتَّفَقَ (یَتَّفِقُ اِتِّفَاق)

نمونه‌ی صرف مضارع مجزوم به لاء نهى از فعل اِکْتَسَبَ:

لایَکْتَسِبْ لاَ یَکْتَسِبَا لاَ یَکْتَسِبُوا لاَ تَکْتَسِبْ لاَ تَکْتَسِبَا لاَ یَکْتَسِبْنَ
لاَ تَکْتَسِبْ لاَ تَکْتَسِبَا لاَ تَکْتَسِبُوا لاَ تَکْتَسِبِی لاَ تَکْتَسِبَا لاَ تَکْتَسِبْنَ
لاَ أَکْتَسِبْ لاَ نَکْتَسِبْ 

 

باب انفعال

هر فعل ثلاثى مجردى که به باب انفعال برده شود; ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 
اِنْفَعَلَ یَنْفَعِلُ اِنْفِعَال
کَسَرَ > اِنْکَسَرَ یَنْکَسِرُ اِنْکِسَار
قَطَعَ > اِنْقَطَعَ یَنْقَطِعُ اِنْقِطَاع

بقیه‌ی موارد کاربرد باب انفعال بدین قرار است: 

هَلْ یـَنْکَسِرُ لاَ یَنْکَسِرُ لاَ یـَنْکَسِرْ لَمْ یـَنْکَسِرُ أَنْ یـَنْکَسِرَ اِنـْکَسِرْ لِیـَنْکَسِرْ

معناى باب انفعال مطاوعه است، مانند:
کَسَرْتُ الْقَلَمَ فَانْکَسَرَ (قلم را شکستم، و قلم شکست)
قَطَعَ سَعِیدٌ الْحَبْلَ فَانْقَطَعَ (سعید طناب را برید، و طناب بریده شد)

نمونه‌ی صرف مضارع منفى از فعل اِنْصَرَفَ:
لاَ یَنْصَرِفُ لاَ یَنْصَرِفَانِ لاَ یَنْصَرِفُونَ لاَ تَنْصَرِفُ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ یَنْصَرِفْنَ
لاَ تَنْصَرِفُ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ تَنْصَرِفُونَ لاَ تَنْصَرِفیِنَ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ تَنْصَرِفْنَ
لاَ أَنْصَرِفُ لاَ نَنْصَرِفُ