درس بیست و پنجم: معتلات - اجوف

اجوف

فعل معتل العین یا اجوف بر دو قسم است: 
اجوف واوى، مانند: قَوَلَ و اجوف یایى، مانند: بَیَعَ 

قواعد اعلال اجوف

قاعده‌ی (3): واو و یاء مکسور یا مضموم که ماقبل آنها فتحه نباشد، بعد از سلب حرکت ماقبل، حرکتشان به ماقبل داده می‌شود; مانند:
قُوِلَ ← قِوْلَ  بُیِعَ ← بِیعَ

نکته‌ی 1: این قاعده در مورد خَوِفَ که ماقبل آن فتحه است جارى نمی‌شود. 

نکته‌ی 2: طبق قاعده‌ی (2) قِوْلَ می‌شود قِیلَ 

قاعده‌ی (4): واو و یاء متحرک، اگر عین الفعل کلمه واقع شوند و ماقبلشان حرف صحیح و ساکن باشد، حرکتشان به ماقبل داده می‌شود; مانند:
یَقْوُلُ ← یَقُولُ  یَخْوَفُ ← یَخَوْفُ
یَبْیِعُ ← یَبِیعُ  یُقْوَلُ ← یُقَوْلُ

قاعده‌ی (5): واو و یاء متحرک ماقبل مفتوح، قلب به الف می‌شود; مانند:
قَوَلَ ← قَالَ  بَیَعَ ← بَاعَ  خَوِفَ ← خَافَ

نکته: این قواعد در صورتى که واو و یاء در موضع حرکت باشد، یعنى متحرک بوده و به جهت قواعد اعلال سکونى، ساکن شده باشد نیز جارى می‌شود; مانند: 
یَخْوَفُ ← یَخَوْفُ ← یَخَافُ
یُبْیَعُ ← یُبَیْعُ ← یُبَاعُ

قاعده‌ی (6): حرف عله‌ی ساکن اگر کنار ساکن دیگرى قرارگیرد، حذف می‌شود; مانند:
یَقُولُ ← لِیَقُوْلْ ← لِیَقُلْ
تَقُولُ ← قُوْلْ ← قُلْ
یَبِیعُ ← لِیَبِیْعْ ← لِیَبِعْ
تَبیعُ ← بِیْعْ ← بِعْ

نکته: اگر مضارع اجوف بر وزن یَفْعُلُ باشد، فاء الفعل ماضى معلوم آن از صیغه‌ی (6) تا آخر، مضموم ، و اگر بر وزن یَفْعِلُ یا یَفْعَلُ باشد، فاء الفعل آن مکسور می‌گردد; مانند: 
قَالَ ـُ ← قَالَ، قَالاَ.... صیغه‌ی(6) قَالْنَ ← قُلْنَ
بَاعَ ـِ ← بَاعَ، بَاعَا.... صیغه‌ی (6) بَاعْنَ ← بِعْنَ
خَافَ ـَ ← خَافَ، خَافَا.... صیغه‌ی (6) خَافْنَ ← خِفْنَ

توجه: حروف مدّىِ ــَ ا، اِى و اُو ساکن هستند. 

نمونه‌ی صرف اجوف واوى: قَالَ 

ماضی معلوم:

قَال(گفت)  قَالاَ قَالُوا قَالَتْ قَالَتَا قُلْنَ قُلْتَ قُلْتُمَا قُلْتُمْ قُلْتِ قُلْتُمَا قُلْتُنَّ قُلْتُ قُلْنَا

ماضی مجهول:

قیلَ (گفته شد) قِیلاَ قِیلُوا قِیلَتْ قِیلَتَا قِلْنَ قِلْتَ قِلْتُمَا قِلْتُمْ قِلْتِ قِلْتُمَا قِلْتُنَّ قِلْتُ قِلْنَا

مضارع معلوم:

یَقُولُ (می گوید) یَقُولاَنِ یَقُولُونَ تَقُولُ تَقوُلاَنِ یَقُلْنَ تَقُولُ تَقُولاَنِ تَقُولُونَ تَقُولِینَ تَقُولاَنِ تَقُلْنَ أَقُولُ نَقُولُ

مضارع مجهول:

یُقَالُ (گفته می شود) یُقَالَانِ یُقَالُونَ تُقَالُ تُقَالاَنِ یَقُلْنَ تُقَالُ تُقَالانِ تُقَالُونَ تُقَالِینَ تُقَالاَنِ تُقَلْنَ أُقَالُ نُقَالُ

امر معلوم:

لِیَقُل(باید بگوید) لِیَقُولاَ لِیَقُولُوا لِتَقُلْ لتَقُولاَ لِیَقُلْنَ قُلْ قُولاَ قُولُوا قُولِی قُولاَ قُلْنَ لِأَقُلْ لِنَقُلْ

نمونه‌ی صرف اجوف یایى: بَاعَ 

ماضی معلوم:

بَاعَ (خرید) بَاعَا بَاعُوا بَاعَتْ باعَتَا بِعْنَ بِعْتَ بِعْتُمَا بِعْتُمْ بِعْتِ بِعْتُمَا بِعْتُنَّ بِعْتُ بِعْنَا

ماضی مجهول:

بِیعَ(خریده شد) بِیعَا بِیعُوا بِیعَتْ بِیعَتَا بُعْنَ بُعْتَ بُعْتُمَا بُعْتُمْ بُعْتِ بُعْتُمَا بُعْتُنَّ بُعْتُ بُعْنَا

مضارع معلوم:

یَبِیعُ (می خرد) یَبِیعَانِ یَبِیعُونَ تَبِیعُ تَبِیعَانِ یَبِعْنَ تَبِیعُ تَبِیعَانِ تَبِیعُونَ تَبِیعِینَ تَبِیعَانِ تَبِعْنَ أَبِیعُ نَبِیعُ

مضارع مجهول:

یُبَاعُ (خریده می شود) یُبَاعَانِ یُبَاعُونَ تُبَاعُ تُبَاعَانِ یُبَعْنَ تُبَاعُ تُبَاعَانِ تُبَاعُونَ تُبَاعِینَ تُبَاعَانِ تُبَعْنَ أُبَاعُ نُبَاعُ

امر معلوم:

لِیَبعْ (باید بخرد) لِیَبیِیعَا لِیَبِیعُوا لِتَبِعْ لِتَبِیعَا لِیَبِعْنَ بِعْ بِیعَا بِیعُوا بِیعِی بِیعَا بِعْنَ لِأَبِعْ لِنَبِعْ