درس هجدهم: باب استفعال و افعلال

باب استفعال

هر فعل ثلاثى مجردى که به این باب برده شود، ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن هاى ذیل می‌آید: 

اِسْتَفْعَلَ یَسْتَفْعِلُ اِسْتِفْعَال
عَلِمَ > اِسْتَعْلَمَ یَسْتَعْلِمُ اِسْتِعْلاَم
خَرَجَ > اِسْتَخْرَجَ یَسْتَخْرِجُ اِسْتِخْرَاج

بقیه‌ی موارد کاربرد این باب بدین قرار است: 
هَلْ یـَسْتَغْفِرُ لاَ یـَسْتَغْفِرُ لاَ یـَسْتَغْفِرْ لَمْ یـَسْتَغْفِرْ أَنْ یـَسْتَغْفِرَ اِسـْتَغْفِرْ لِیـَسْتَغْفِرْ

صرف چهارده صیغه‌ی مضارع منفى (اِسْتَخْرَجَ):

لاَ یَسْتَخْرِجُ لاَ یَسْتَخْرِجَانِ لاَ یَسْتَخْرِجُونَ لاَ تَسْتَخْرِجُ لاَ تَسْتَخْرِجَانِ لاَ یَسْتَخْرِجْنَ
لاَ تَسْتَخْرِجُ لاَ تَسْتَخْرِجَانِ لاَ تَسْتَخْرِجُونَ لاَ تَسْتَخْرِجِینَ لاَ تَسْتَخْرِجَانِ لاَ تَسْتَخْرِجْنَ
لاَ أَسْتَخْرِجُ لاَ نَسْتَخْرِجُ

معناى مشهور باب استفعال طلب است ، مانند:
اِسْتَعْلَمَ سَعِیدٌ (سَعید طلب آگاهى کرد)
اِسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ (از خداوند طلب آمرزش کردم)

 

باب اِفْعِلاَل

هر فعل ثلاثى مجردى که به باب اِفْعِلاَل برده شود; ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 
اِفْعَلَّ یَفْعَلُّ اِفْعِلاَل
حَمُرَ> اِحْمَرَّ یَحْمَرُّ اِحْمِرَار
عَوِجَ > اِعْوَجَّ یَعْوَجُّ اِعْوِجَاج

بقیه‌ی موارد کاربرد آن بدین قرار است: 
هَلْ یـَحْمَرُّ لاَ یـَحْمَرُّ لاَ یـَحْمَرَّ لَمْ یـَحْمَرَّ أَنْ یـَحْمَرَّ اِحْمـَرَّ لِیَـحْمَرَّ

نکته:به لام الفعلِ فعلِ مضارعِ باب افعلال در امر غایب، حاضر، جحد و نهى، به جاى سکون، فتحه داده می‌شود و دلیل آن در بحث مضاعف خواهد آمد. 

باب اِفْعِلال برای معنای در آمدن به رنگی و یا پیدا کردن عیبی به کار می‌رود; مانند: 
اِحْمَرَّ الْحَدِیدُ (آهن سرخ شد).
اِعْوَجَّ (کج شد)
اِعْوَرَّ (یک چشم شد)