باب افتعال
هر فعل ثلاثى مجردى که به باب افتعال برده شود; ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید:
اِفْتَعَلَ یَفْتَعِلُ اِفْتِعَال
سَمِعَ > اِسْتَمَعَ یَسْتَمِعُ اِسْتِماع
کَسَبَ > اِکْتَسَبَ یَکْتَسِبُ اِکْتِسَاب
بقیه‌ی موارد کاربرد باب افتعال بدین قرار است:
هَلْ یـَسْتَمِعُ لاَیـَسْتَمِعُ لاَ یَسْتَمِعْ لَمْ یـَسْتَمِعْ أَنْ یـَسْتَمِعَ اِسْتَـمِعْ لِیَـسْتَمِعْ
معناى باب افتعال مطاوعه (اثرپذیرى) است، مانند:
جَمَعْتُ النَّاسَ فَاجْتَمَعُوا (مردم را جمع کردم، و آنان جمع شدند)
نَظَّمْتُهُ فَانْتَظَمَ (آن را منظم کرد، و منظم شد)
قاعده ابدال باب افتعال
هرگاه فاءالفعل فعلى واو باشد، اگر به باب افتعال برده شود، واو به تاء تبدیل و دو تاء در یکدیگر ادغام می‌شوند; مانند:
وَحَدَ > اِوْتَحَدَ > اِتْتَحَدَ > اِتَّحَدَ (یَتَّحِدُ اِتِّحَاد)
وَفَقَ > اِوْتَفَقَ > اِتْتَفَقَ > اِتَّفَقَ (یَتَّفِقُ اِتِّفَاق)
نمونه‌ی صرف مضارع مجزوم به لاء نهى از فعل اِکْتَسَبَ:
لایَکْتَسِبْ لاَ یَکْتَسِبَا لاَ یَکْتَسِبُوا لاَ تَکْتَسِبْ لاَ تَکْتَسِبَا لاَ یَکْتَسِبْنَ
لاَ تَکْتَسِبْ لاَ تَکْتَسِبَا لاَ تَکْتَسِبُوا لاَ تَکْتَسِبِی لاَ تَکْتَسِبَا لاَ تَکْتَسِبْنَ
لاَ أَکْتَسِبْ لاَ نَکْتَسِبْ
باب انفعال
هر فعل ثلاثى مجردى که به باب انفعال برده شود; ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید:
اِنْفَعَلَ یَنْفَعِلُ اِنْفِعَال
کَسَرَ > اِنْکَسَرَ یَنْکَسِرُ اِنْکِسَار
قَطَعَ > اِنْقَطَعَ یَنْقَطِعُ اِنْقِطَاع
بقیه‌ی موارد کاربرد باب انفعال بدین قرار است:
هَلْ یـَنْکَسِرُ لاَ یَنْکَسِرُ لاَ یـَنْکَسِرْ لَمْ یـَنْکَسِرُ أَنْ یـَنْکَسِرَ اِنـْکَسِرْ لِیـَنْکَسِرْ
معناى باب انفعال مطاوعه است، مانند:
کَسَرْتُ الْقَلَمَ فَانْکَسَرَ (قلم را شکستم، و قلم شکست)
قَطَعَ سَعِیدٌ الْحَبْلَ فَانْقَطَعَ (سعید طناب را برید، و طناب بریده شد)
نمونه‌ی صرف مضارع منفى از فعل اِنْصَرَفَ:
لاَ یَنْصَرِفُ لاَ یَنْصَرِفَانِ لاَ یَنْصَرِفُونَ لاَ تَنْصَرِفُ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ یَنْصَرِفْنَ
لاَ تَنْصَرِفُ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ تَنْصَرِفُونَ لاَ تَنْصَرِفیِنَ لاَ تَنْصَرِفَانِ لاَ تَنْصَرِفْنَ
لاَ أَنْصَرِفُ لاَ نَنْصَرِفُ