پس از آشنایى اجمالى با کلیات علم صرف (بخش فعل) مناسب است، به تجزیه فعل بپردازیم.
تجزیه، در لغت به معنى جزء به جزء کردن است، و در اصطلاح به جدا کردن کلمات یک جمله و تعیین ویژگى‌هاى صرفى و ساختارى آن گفته می‌شود.
بهترین روش براى تجزیه کلمات، استفاده از جدول‌هاى تجزیه است. در این کتاب، جدولى با ده ستون براى تجزیه فعل آورده شده که ویژگی‌هاى مهم و اصلى یک فعل در آن، مورد بررسى قرار گرفته است.
جهت آشنایى بیشتر با کیفیت تجزیه فعل، ده فعل به صورت نمونه تحلیل صرفى شده است.
توضیحاتى در مورد جدول تجزیه‌ی فعل
جدول تجزیه‌ی فعل، از ده ستون به شکل ذیل تشکیل می‌گردد:
ستون اوّل: شماره‌ی سوره و آیه اى را بیان می‌کند که فعل در آن به کار رفته است.
ستون دوم: خود فعل در آن آورده می‌شود.
ستون سوم: در آن به نوع فعل از جهت ساخت (ماضى، مضارع و امر) اشاره می‌شود.
ستون چهارم: صیغه‌ی فعل مشخص می‌شود.
ستون پنجم: باب هر فعل تعیین می‌شود که باب هاى ثلاثى مزید و رباعى با ذکر مصدر آنها و باب‌هاى ثلاثى مجرد با ذکر صیغه اوّل ماضى و تعیین حرکتِ عین الفعلِ مضارعِ آن مورد اشاره قرار گرفته است; مانند: فَعَلَ ــَ .
ستون ششم: به ریشه‌ی کلمه اشاره دارد. مراد از ریشه، حروف اصلى فعل است، بدون اینکه در قالبِ خاصى مثل مصدر، صیغه‌ی اوّل ماضى و ... رفته باشد; لذا در بیان ریشه، هیچ گونه حرکتى بر روى حرف گذاشته نمی‌شود و مناسب است که حروفِ ریشه، جداى از هم نوشته شود.
ستون هفتم: صحیح یا معتل بودن فعل را بیان می‌کند و به نوع کلمات معتل(مثال واوى و یایى، اجوف واوى و یایى، و ...) اشاره می‌شود.
ستون هشتم: لازم یا متعدى بودن فعل در آن مشخص می‌شود.
ستون نــهم: معلوم یا مجهول بودن فعل در آن بیان شده است.
ستون دهــم: ترجمه‌ی فعل آورده شده است.
توجه: هرگونه توضیح اضافى و یا نکته خاصى که در جدول، ستون خاصى براى آن در نظر گرفته نشده در پاورقى آورده می‌شود.
چند مثال:
سوره و آیه |
فعل |
نوع |
صیغه |
باب |
ریشه |
صحیح نوع معتل |
لازم یا متعدی |
معلوم یا مجهول |
ترجمه |
78/9 |
جَعَلْنَا |
ماضی |
متکلم مع‌الغیر |
فَعَلَ -َ |
ج ع ل |
صحیح و سالم |
متعدی |
معلوم |
قرار دادیم
|
80/22 |
أَنْشَرَ |
ماضی |
مفرد مذکر غایب |
اِفعَال |
ن ش ر |
صحیح و سالم |
متعدی |
معلوم |
برون آورد |
80/26 |
شَقَقْنَا |
ماضی |
متکلم |
فَعَلَ ـُ |
ش ق ق |
مضاعف |
متعدی |
معلوم |
شکافتیم |
12/31 |
قُلْنَ |
ماضی |
جمع مونث غایب |
فَعَلَ ـُ |
ق و ل |
اجوف |
متعدی |
معلوم |
گفتند |
79/36 |
نَادَی |
ماضی |
مفرد مذکر غایب |
مُفاعَلَة |
ن د ی |
ناقص |
متعدی |
معلوم |
بانگ برآورد |
79/36 |
بُرِّزَتْ |
ماضی |
مفرد مونث غایب |
تفعیل |
ب ر ز |
صحیح و سالم |
متعدی |
مجهول |
آشکارشد |
2/187 |
اِبْتَغُوا |
امر حاضر |
جمع مذکر مخاطب |
افتعال |
ب غ ی |
ناقص |
متعدی |
معلوم |
بجویید |
80/35 |
یَتَذَکَّرُ |
مضارع |
مفرد مذکر غایب |
تَفَعُّل |
ذ ک ر |
صحیح و سالم |
متعدی |
معلوم |
یاد می‌آورد |
80/1 |
تَوَلَّی |
ماضی |
مفرد مذکر غایب |
تَفَعُّل |
و ل ی |
لفیف مفروق |
لازم |
معلوم |
پشت کرد رخ برتافت |
39/23 |
تَقْشَعِرُّ |
مضارع |
مفرد مونث غایب |
اِفْعِلَّال |
ق ش ع ر |
صحیح و سالم |
لازم |
معلوم |
منقبض |