درس هفتم: شناخت کلی عرفان اسلامی ۴

شریعت، طریقت، حقیقت

از دیدگاه عارفان مسلمان، دین در معنای عام خود، مشتمل بر سه بخش است:

1. مجموعه احکام و آداب اسلامی که در دستورات فقهی و اخلاقی نمایان است، که از آن به عنوان «شریعت» یاد می‌شود.
2. مسائل سلوکی اسلام که در آنها سیر از مقامی به مقام دیگر و تقرب الی الله و در نهایت وصول به مقام عنداللهی مطرح است که به آن با واژه‌ی «طریقت» اشاره می‌شود؛
3. مباحث هستی‌شناسانه اسلام که در آن حقیقت هستی و نظام ساختاری موجودات تبیین می‌شود و با عنوان «حقیقت» به آن اشاره می‌گردد.

 از دیدگاه عرفا، این سه بخش دین، نه تنها سه بخش جدا و گسسته از هم نیستند، بلکه در رابطه‌ای طولی با یکدیگر، مراتب و مراحل دین را تشکیل می‌دهند. پایبندی به شریعت، مقدمه‌ وصول به مقام طریقت است و طریقت، مقدمه رسیدن به حقیقت می‌باشد. همچنین انسان نه تنها در اصل ورود به طریقت، نیاز به شریعت دارد، بلکه برای حفظ مقام طریقتی خویش نیز باید مقام شریعتی خود را نگاه دارد. همین نسبت بین شریعت و طریقت با حقیقت نیز برقرار است. لذا این عقیده که با وصول به مرتبه بالاتر، دیگر به مراتب پایین‌تر نیازی نیست و به صورت طرح عرفان بدون فقه، از برخی مراکز فرهنگی معاصر نیز به گوش می‌رسد، عقیده‌ای انحرافی به شمار می‌رود.

میزان عرفان اسلامی

هر علمی برای سنجش صحت و سقم مسائل خود، به معیارهای ویژه‌ای نیاز دارد. به عنوان نمونه، در علوم طبیعی، تجربه و استقرا میزان اساسی است و در علوم عقلی، منطق معیار سنجش مباحث می‌باشد. عارفان اسلامی نیز چند چیز را به عنوان ملاک تشخیص درستی و نادرستی مسائل آن معرفی کرده‌اند که عبارتند از:

1. میزان عام:
   وحی: از دیدگاه عرفا،‌ عمده‌ترین وسیله برای تشخیص درستی و نادرستی مباحث عرفانی،‌ شریعت ختمی می‌باشد، زیرا در عرفان، تکیه اساسی در یافتن حقایق، بر کشف و شهود است و هر چه جان از درجه پاکی بیشتری برخوردار باشد، شهود وی زلال‌تر و واقع‌نمایی آن بیشتر خواهد بود. از طرفی در میان نفوس انسان‌ها، نفوس انبیاء علیهم السلام طاهرترین نفوس هستند و در رأس ایشان، نفس خاتم انبیاء ^{صلوات الله علیه و علیهم} قرار دارد که دارای طهارت کامل است، لذا شهود او نیز کامل‌ترین کشف بوده و در نهایی‌ترین نقطه قرار دارد. از این جهت عرفا، قرآن را کشف تام و اتمّ محمدی ^{صلی الله علیه و آله} می‌شمارند.
   به این ترتیب همه مکاشفات عرفانی می‌بایست با میزان قرآنی و سنت نبوی و ولایی سنجیده شود.
   سهل تستری از عارفان نامی اسلامی در این‌باره می‌گوید: «هر یافت درونی که کتاب و سنت بر صحت آن گواه نباشد، باطل است».
2. میزان خاص:
   از جمله اموری که در عرفان، به ویژه عرفان عملی و سلوک ضرورت دارد، داشتن استاد آگاه و واصل به حضرت حق است که دستگیری‌های او، دم‌به‌دم به سالک مدد می‌رساند و او را از افتادن در سیاه‌چاله‌های فکری و عملی حفظ می‌نماید. حافظ می‌فرماید:
   ترک این مرحله بی همرهی خضر مکن            ظلمات است بترس از خطر گمراهی
   از چنین انسان کاملی به میزان خاص تعبیر شده است، زیرا فقط به افراد ویژه‌ای که مورد پرورش او هستند، اختصاص دارد.

تأثیر عرفان اسلامی بر دین

بخش وسیعی از آثار عرفای اسلامی، در ارتباط با شریعت و توضیح ابعاد معنوی و باطنی آن می‌باشد. این آثار را به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:

1. آثاری که به تبیین بطون آیات قرآن با الهام از شریعت و بزرگان دین می‌پردازند و ره‌آوردشان این است که آیات قرآن در معانی سطحی و ظاهری آن منحصر نیست، بلکه هر آیه دارای بطن‌های زیادی می‌باشد. این آثار غالبا با عناوینی چون «تفسیر باطنی»،‌ «تفسیر انفسی» یا «تأویلات قرآن» ارائه شده‌اند.
2. آثاری که به تبیین معانی باطنی روایات می‌پردازند، مانند «اربعین حدیث» جناب قونوی.
3. آثاری که اسرار باطنی مسائل شریعت مانند نماز، روزه، حج و .. را ارائه می‌دهند، زیرا از دیدگاه اهل معرفت، این‌گونه از اعمال دینی نیز علاوه بر سطح عمومی و ظاهری آن، دارای حقایق باطنی و اسرار ملکوتی فراوانی است.

این بُعد از عرفان اسلامی به جهت تأثیرات گسترده‌ای که در حوزه‌های مختلف دینی و اجتماعی، به ویژه شناخت دین دارد، دارای اهمیتی دوچندان است.