امکان یک اعتبار عقلی است
امکان ذاتی (یا همان امکان خاص) یک امر اعتباری است که با تحلیل عقلی از ماهیت انتزاع و برآن حمل می شود. یعنی وقتی می گوییم "انسان ممکن الوجود است"، اینطور نیست که در خارج یک انسان باشد و یک امری به نام امکان که عارض بر انسان شده باشد (مانند علم، شجاعت و لذت که عارض می شوند)
دلیل: ماهیت در عالم واقع از دو حال خارج نیست: یا موجود است (که دو ضرورت آن را فرا گرفته: وجوب غیری و وجوب به شرط محمول که در درس سیزدهم توضیح دادیم) یا معدوم است (که دو امتناع آن را احاطه کرده: امتناع غیری و امتناع به شرط محمول). پس ماهیت در واقع و نفس الامر یا وجود برایش ضرورت دارد و یا امتناع و متصف به امکان نمی شود.
اما هنگامی که عقل ماهیت را با قطع نظر از وجود و عدم، در ذهن "اعتبار" کند، می بیند که نه اقتضای وجود دارد و نه اقتضای عدم و لذا آن را متصف به "امکان" می کند. ماهیت در این حالت یک امر اعتباری است (حتی از دیدگاه قائلان به اصالت ماهیت) و چیزی که وصف برای یک امر اعتباری باشد، قهرا خودش نیز اعتباری خواهد بود، (یک امر اصیل می تواند هم احکام اصیل داشته باشد و هم احکام اعتباری، ولی یک امر اعتباری نمی تواند احکام اصیل داشته باشد)، پس امکان (که وصفی برای یک امر اعتباری شده) خودش نیز اعتباری است.
امکان ملازم با ماهیت است
امکان لازمه ماهیت است یعنی ماهیت همیشه متصف به آن است و هرگز از آن جدا نمی شود.
دلیل: عقل وقتی ماهیت را با قطع نظر از هر چیز دیگری در نظر می گیرد، بدون نیاز به انضمام هیچ ضمیمه ای، عدم ضرورت وجود و عدم آن (یا همان امکان) را درمی یابد و این یعنی ذات ماهیت برای انتزاع امکان کافی است و امکان یک وصف ذاتی برای ماهیت است. اوصاف ذاتی هرگز از موضوع خود منفک نمی شوند و لازمه آن هستند.
مقایسه امکان استعدادی با امکان ذاتی و وقوعی
دانستیم امکان ذاتی امری اعتباری است. اما امکان استعدادی یک امر وجودی و حقیقی است و مابازای خارجی دارد و فقط ماهیتِ موجود به آن متصف می شود (نه ماهیت اعتبار شده در ذهن).
تفاوت های امکان استعدادی با امکان ذاتی:
1) امکان استعدادی قابل شدت و ضعف است (مثلا امکان تحقق (استعداد) انسانیت در علقه بیشتر از امکان تحققش در نطفه است) ولی امکان ذاتی شدت و ضعف ندارد.
2) امکان استعدادی یک پدیده قابل زوال و نابودی است (وقتی مستعدله فعلیت پیدا کرد، دیگر آن حالت آمادگی و استعداد از بین می رود) ولی امکان ذاتی همواره ملازم ماهیت است و هیچ وقت از آن جدا نمی شود.
3) امکان استعدادی که محل آن ماده است، مستعدله را برای ماده معین می کند (برای نطفه معین می کند که قابلیت تبدیل به انسان را دارد و اینطور نیست که نسبت نطفه با انسان و غیرانسان یکسان باشد) اما امکان ذاتی که محلش ماهیت است، هیچ کدام از وجود و عدم را برای ماهیت معین نمی کند.
تفاوت امکان استعدادی با امکان وقوعی:
امکان استعدای محدود به پدیده های مادی است، ولی گستره امکان وقوعی وسیع تر است.
منابع:
- کلیات فلسفه، دکتر علی شیروانی
- بدایة الحکمة، علامه محمد حسین طباطبایی رحمة الله علیه