خلاصه‌ی صفحات ۱ تا ۵۰ جلد پنجم

(بزغ )

بَزَغَتِ الشمس بُزُوغاً : طلعت. طلوع کردن، هنگام طلوع کردن

قوله تعالى : ( فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً ) [ 6 / 78 ] أی طالعة ، من قولهم بَزَغَتِ الشمس بُزُوغاً : طلعت.

ومثله ( فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بازِغاً ) [ 6 / 77 ].

ومنه بَزَغَ ناب البعیر : إذا طلع.

 

( بلغ )

بَالَغَ ، یُبَالِغُ ،مُبَالِغَةً وبَلَاغاً : إذا اجتهد فیه ولم یقصر.(زمانی که کوشش کنی و کوتاهی نکنی ، تبلیغ و رساندن، کسی که تبلیغ می کند ، بلوغ ، بَلاغ: تبلیغکننده)

قوله تعالى : ( هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ ) [ 14 / 52 ] أی : ذو بلاغ ، أی بیان ، وهذا إشارة إلى المذکور

قوله : ( اللهَ بالِغُ أَمْرِهِ ) [ 65 / 3] أی یبلغ ما یرید.

قوله : ( أَیْمانٌ عَلَیْنا بالِغَةٌ ) [ 68 / 39] أی مؤکدة.

قوله : ( فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَ) أی قرب بلوغ أجلهن

بُلِغَ الرجل بالضم : أی صار بَلِیغاً.

البَلِیغُ : من یبلغ بلسانه کنه ما فی ضمیره.

البُلْغَةُ بالضم : الکفایة وهو ما یکتفى به فی العیش.

تَبَلَّغَ بکذا : اکتفى به.

تَبَلَّغَت به العلة : اشتدت.

 

( دبغ )

دَبَغَ‏- دَبْغاً و دِبَاغاً و دِبَاغَةً. الجلدَ: پوست را نرم کرد و تَرى و بوى بد را از آن زدود یا دباغى کرد

دِبَاغ : ما یُدْبَغُ به ، ومنه قولهم « الجلد فی الدِّبَاغُ »

الدِّبَاغَةُ اسم الصنعة ، والدَّبْغَةُ المرة الواحدة.

 

( دمغ )

الدِّمَاغ‏- ج‏ أَدْمِغَة (ع ا): مغز سر

قوله تعالى : فَیَدْمَغُهُ [ 21 / 18 ] أی یکسره ، وأصله أن یصیب الدِّمَاغ بالضرب ، وهو مثل.

 

( روغ )

راغَ‏- رَوْغاً و رَوَغَاناً [روغ‏] الصیدُ: شکار باین سوى و آن سوى رفت،- الرجُلُ عن الطرِیق:آن مرد از راه برگشت و با مکر و حیله به این طرف و آن طرف رفت،- الى کذَا: بطور پنهانى به آن چیز تمایل کرد.

قوله تعالى : ( فَراغَ إِلى آلِهَتِهِمْ ) [ 37 / 91] أی مال إلیهم فی خفاء ، ولا یکون الرَّوْغُ إلا کذلک.( بطور پنهانى به آن چیز تمایل کرد.)

ومثله قوله : ( فَراغَ عَلَیْهِمْ ضَرْباً بِالْیَمِینِ ) [ 37 / 93] وقیل أقبل.

رَاغَ یَرُوغُ رَوْغاً ورَوَغَاناً : ذهب یمنة ویسرة فی سرعة خدیعة ، فهو لا یستقر فی جهة ، والرَّوَاغُ  اسم منه .

 

( زیغ )

زاغَ  یَزِیغُ  زَوْغاً: به بیراهه رفت،منحرف شد

الزَّیْغُ : الشک والحول والعدول عن الحق ، أهل الشرک.

الزَّیْغُ : المیل عن الحق ، ومنه قوله : ( فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللهُ قُلُوبَهُمْ ) [ 61 / 5] أی فلما مالوا عن الحق والطاعة أمال الله قلوبهم عن الإیمان والخیر.

« الزَّاغُ » نوع من الغربان یقال له الزرعی وغراب الزرع ، وهو غراب أسود صغیر وقد یکون محمر المنقار والرجلین ویقال له غراب الزیتون لأنه یأکله، وهو لطیف الشکل حسن المنظر ـ قاله فی حیاة الحیوان. (الزَّاغ‏- ج‏ زِیغَان‏:کلاغى است کوچک که پرهاى روى پشت و شکم آن سفید است)

 

( فرغ )

فَرِغَ   یَفْرَغُ   فُرُوغاً: فارغ شد از کار ، دست کشید از کار

قوله تعالى : ( وَأَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى فارِغاً ) [ 28 / 10] أی خالیا من الصبر أو فارغا من الاهتمام به لأن الله تعالى أوعدها برده.( با بیصبرى .)

قوله تعالى :( أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً ) [ 2 / 250] أی اصبب.  (فرو ریز)

أَفْرَغْتُ الماء فی الإناء : صببته فیه. یقال أَفْرَغْتُ الإناء إِفْرَاغاً وفَرَّغْتُهُ تَفْرِیغاً : إذا قلبت ما فیه.

 

( أزف )

أَزفَ أَزَفاً و أُزُوفاً : نزدیک شد ؛ « ازَفَتِ السّاعةُ »: وقت نزدیک شد - الرجلُ : آن مرد شتافت)

قوله تعالى : أَزِفَتِ الْآزِفَةُ [ 53 / 57 ]  أی قربت القیامة ودنت ، سمیت بذلک لقربها ، لأن کل ما هو آت قریب.

یقال أَزِفَ شخوص فلان أَزَفاً من باب تعب وأُزُوفاً : أی قرب.

 

( ترف )

أَتْرَفَ  إِتْرافاً [ ترف ]: اصرار ورزیدن در ارتکاب گناه ،

قوله تعالى: أُتْرِفُوا 11 / 11 ] ] قوله : ( قالَ مُتْرَفُوها ) [ 34 / 34] أی الذین نعموا فی الدنیا بغیر طاعة الله.

المُتْرِفُ والمتنعم : المتوسع فی ملاذ الدنیا وشهواتها من التَّرَفُّه  وهی النعمة والتَّرَفُ التنعم ، والنعت ترف.

أَتْرَفَتْهُ النعمة : أطغته.

المُتْرِفُ : المتقلب فی لین العیش.) مُتْرَف : [ ترف ]: کسیکه در فراخ روزى باشد ، آنکه هر کارى بخواهد بکند و کسى او را منع نکند ، ستمگر و تجاوزگر )

 

( ثقف )

ثِقِیفمترادف ( الثَّقِف ): آنکه بسیار حاذق وصاحب فطنه و ذکاوت باشد / اسم منسوب آن ثقَفی می شود،

پیدا کردن. مصادف شدن، به معنى گرفتن و ظفر یافتن نیز آمده است

قوله تعالى : ( حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ ) [ 2 / 191 ] أی وجدتموهم وظفرتم بهم ، من قولهم ثَقِفْتُ الرجل : إذا وجدته وظفرت به.

یَثْقَفُوکُمْ] 60 / 2  ] أی یظفروا بکم.(پیروز شدن برشما)

مسجد ثَقِیفٍ :أحد المساجد الملعونة فی الکوف

ثَقِفْتُ الشیء ثَقَفاً من باب تعب : أخذته.

ثَقِفْتُ الرجل فی الحراب : أدرکته.

الثِّقَافُ : ما تسوى به الرماح.

 

( حرف )

حَرَّفَ‏ یُحَرِّفُ تَحْرِیف تَحْرِیفاً َ: برگرداندن، تغییر دادن، قلب کردن / الحَرْف‏- مص،- ج‏ حِرَف‏: گوشه یا کنار یا لبه چیزى

قوله تعالى : ( یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ ) [ 4 / 46] أی یُحَرِّفُونَ کلام الله من بعد مواضعه ، أی من بعد أن فرض فروضه وأحل حلاله وحرم حرامه ،

قوله : ( إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ ) [ 8 / 16] التَّحَرُّفُ المیل إلى حَرْفٍ ، أی طرف ، وقیل یرید الکر بعد الفر وتغریر العدو.( میل به کناره گیری برای حمله مجدد)

الحِرْفَةُ و والحُرْفَةُ  ج‏ حِرَف‏ / المُحَارَفُ   و الاحْتِرَافِ اکتساب حرفه و تجارت

الحَرْف‏- ج‏ حُرُوف‏ و أَحْرُف‏: واحد حَرَوف التهجی ، وربما جاء للکلام التام

 

( حفف )

حَفَ یَحِفُ حُفُوفاً / حَفَّفَ‏- تَحْفِیفاً [حفّ‏] القومُ حوله و حَفَّفوه‏: آن قوم در اطراف او گرد آمدند،- او را احاطه کردند،- الرّجلُ: مال آن مرد کم شد و در سختى قرار گرفت./الحَفَف‏- اثر، نشان ، تنگدستى، بى چیزى

وحَفِیفُ الفرس : دوی جریه. وحَفِیفُ الشجر : دوی ورقه ، ومثله حفیف جناح الطیر

قوله تعالى : ( وَحَفَفْناهُما بِنَخْلٍ ) [ 18 / 32 ] أی أطفناهما من جوانبهما بنخل ، من حَفُّوا بالشیء : أطافوا به.

ومنه قوله : ( وَتَرَى الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ) [ 39 / 75 ] أی مطیفین به مستدیرین علیه.

 

( حلف )

حَلَفَ یَحْلِفُ حَلْفاً  ، مَحْلُوفًا = قسم خوردن و حِلْفَةُ = عهد

حَلْف : سوگند ،  پیمان ، مترادف یمین = سوگند ، ج أَحْلَاف

حَلَفَ : حَلْفاً و حِلْفاً و حَلِفاً و مَحْلُوفاً و مَحْلُوفَةً و مَحْلُوفَاء باللّه : به خدا سوگند خورد ؛ « حَلَفَ یمیناً »: قسم خورد ، سوگند ادا کرد .

حَلَّفَ : تَحْلِیفاً هُ : او را وادار به سوگند خوردن کرد

قَوْلُهُ تَعَالَى : ( وَلا تُطِعْ کُلَ حَلَّافٍ مَهِینٍ ) [ 48 / 10 ] الحَلَّافُ ـ کَمَا ذَکَرَ بَعْضُ الْمُفَسِّرِینَ ـ هُوَ الثَّانِی ، حَلَفَ لِرَسُولِ اللهِ صلى الله علیه و اله أَنَّهُ لَا یَنْکُثُ عَهْداً ( هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ ) قَالَ : کَانَ یَنُمُّ عَلَى رَسُولِ اللهِ صلى الله علیه واله وَ یَهْمِزُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ

 

 ( خطف )

خَطِفَ یَخْطَفُخطف «خطفة» مصدر است به معنى ربودن ، ربودن و گریختن

خطف و اختطاف به سرعت اخذ کردن است. چون برق زدن به سرعت انجام مى‏گیرد لذا «یخطف» آمده است گوئى برق، چشم را می ‏رباید.

قوله تعالى : ( إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ ) [ 37 / 10 ] أی اختلس خلسة من کلام الملائکة.

والخطفة مثل تمرة المرة ، یقال خَطِفَهُ یَخْطَفُهُ من باب تعب : استلبه بسرعة ، و من باب ضرب لغة. قال الجوهری وهی لغة ردیة لا تکاد تعرف ، وقد قرأ بها یونس فی قوله ( یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ ) [ 2 / 20 ].

 

ومنه قوله : ( وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ ) [ 29 / 67 ].

و الخَطَّاف بالفتح هو الشیطان ، یَخْطَفُ السمع أی یسترقه.

وَ فِی الْحَدِیثِ « نَهَى رَسُولُ اللهِ صلى الله علیه واله عَنْ قَتْلِ الْخُطَّافِ ».

و الخُطَّافُ أیضا شبیه الکلاب من حدید ، والجمع خَطَاطِیفُ.

  

( حقف )

حقف(بر وزن حبر) تپّه مستطیل ریگ. پیچ و خم دار بودن ، جمع آن احقاف ،احقاف نامسرزمینی که مسکن قوم عاد بود که حضرت هود بر آنها مبعوث شد. در آن روزگار احقاف سرزمینى آباد و پرحاصل بوده اکنون جز بیابان خشک و غیر قابل سکونت است .

 

قوله تعالى : ( وَاذْکُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ ) [ 46 / 21 ] هی جمع حِقْفٍ ، وهو الرمل المعوج کحمل وأحمال ، وقیل رمال مستطیلة بناحیة شجر ، وکانت عاد بین جبال مشرفة على البحر بالشجر من بلاد الیمن ، یقال حَقَفْتُ الشیء حُقُوفاً من باب قعد أعوج ومثله احْقَوْقَفَ الرمل والهلال.

 

( حیف )

 حَائِف : ج حُیَّف و حُیُف و حَافَة [ حیف ] : ستمگر ، ستمکار ؛- « حائِفُ الجَبَلِ »: دامنه یا پایین کوه .

حیف به معنى میل در حکم است که آن را حکم جور گویند.

فِی الْحَدِیثِ « إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ لَا نَشْهَدُ عَلَى الْحَیْفِ ». یعنی على الظلم والجور ، کان یشهدوا على من یبخل بعض أولاده دون بعض أو على من یطلق لغیر السنة أو على الربا. ونحو ذلک.

والحَائِفُ فی حکمه : الجائر فیه.

وقد حَافَ یَحِیفُ : أی جار ، ومنه « الحَیْفُ فی الوصیة من الکبائر » وقد فسر بالوصیة بالثلث ، ولعله یرید المبالغة.

وَفِی الدُّعَاءِ « لَا یَطْمَعُ شَرِیفٌ فِی حَیْفِکَ ».

أی فی مهلک معه لشرفه.

 

( خشف )

قد تکرر فی الحدیث ذکر الخُشَّافِ هو بالشین قبل الفاء کرمان ، وهو الخطاف أعنی الطائر باللیل ، سمی به لضعف بصره ، والجمع خَشَاشِیفُ.

الخِشْفُ ولد الغزال ، والجمع خُشُوفٌ کحمل وحمول

الخَشْف‏- صدا، بانگ، تکان خوردن، حسّ پنهان، مترادف (الخُشْف) است، بچه‏ ى آهو بهنگام تولد.