درس بیستم: ابواب رباعی مجرد و مزید

فعل رباعى، فعلى است که داراى چهار حرف اصلى می‌باشد و بر دو قسم است: 1. رباعى مجرد 2. رباعى مزید

 

باب رباعى مجرد

فعل رباعى مجرد داراى یک باب است: فَعْلَلَة 

باب فَعْلَلَة

فعل رباعى مجرد ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید. 
فَعْلَلَ یُفَعْلِلُ فَعْلَلَة
زَلْزَلَ > زَلْزَلَ یُزَلْزِلُ زَلْزَلَة
دَحْرَجَ > دَحْرَجَ یُدَحْرِجُ دَحْرَجَة

بقیه‌ی موارد کاربرد باب فعللة بدین قرار است: 
هَلْ یُزَلْزِلُ  لاَیُزَلْزِلُ  لاَیُزَلْزِلْ  لَمْ یُزَلْزِلْ  أَنْ یُزَلْزِلَ  زَلْزِلْ  لِیُزَلْزِلْ

مصدر این باب در بعضى موارد بر وزنِ فِعْلال نیز می‌آید; مانند: 
زِلْزَال، دِحْرَاج

نمونه‌ی صرف چهارده صیغه‌ی ماضى فعل زَلْزَلَ:
زَلْزَلَ زَلْزَلاَ زَلْزَلُوا زَلْزَلَتْ زَلْزَلَتَا زَلْزَلْنَ
زَلْزَلْتَ زَلْزَلْتـُمَا زَلْزَلْتُمْ زَلْزَلْتِ زَلْزَلْتـُمَا زَلْزَلْتُنَّ
زَلْزَلْتُ زَلْزَلْنَا

 

باب‌هاى رباعى مزید

فعل رباعى مزید، داراى دو باب است: تَفَعْلُل و اِفْعِلاّل 

باب تَفَعْلُل
هر فعل رباعى مجردى که به باب تَفَعْلُلْ برود، ماضى، مضارع و مصدر آن بر وزن‌هاى ذیل می‌آید. 
تَفَعْلَلَ یَتَفَعْلَلُ تَفَعْلُل
زَلْزَلَ > تَزَلْزَلَ یَتَزَلْزَلُ تَزَلْزُل
دَحْرَجَ> تَدَحْرَجَ یَتَدَحْرَجُ تَدَحْرُج

بقیه موارد کاربرد باب تَفَعْلُلْ بدین قرار است: 
هَلْ یَتَزَلْزَلُ لاَ یَتَزَلْزَلُ لاَ یَتَزَلْزَلْ َلَمْ یَتَزَلْزَلْ أَنْ یَتَزَلْزَلَ تَزَلْزَلْ لِیَتَزَلْزَلْ

نمونه‌ی صرف چهارده صیغه‌ی مضارع فعل تزَلْزَلَ:
یَتَزَلْزَلُ یَتَزَلْزَلاَنِ یَتَزَلْزَلُونَ تَتَزَلْزَلُ تَتَزَلْزَلاَنِ یَتَزَلْزَلْنَ
تَتَزَلْزَلُ تَتَزَلْزَلاَنِ تَتَزَلْزَلُونَ تَتَزَلْزَلینَ تَتَزَلْزَلاَنِ تَتَزَلْزَلْنَ
اَتَزَلْزَلُ نَتَزَلْزَلُ

نکته: در باب تفعلل، همانند باب‌های تفاعل و تفعل در صیغه‌هایی از مضارع که دو «تاء» کنار هم قرار می‌گیرند، جایز است یک تاء حذف گردد؛ مانند:
تَتَزَلْزَلُ > تَزَلْزَلُ

معنای باب تفعلل، مطاوعه‌ی (اثرپذیری) باب فعلله است:
دَحْرَجْتُ الْحَجَرَ فَتَدَحْرَجَ (سنگ را غلطاندم و سنگ غلطید)
زَلْزَلَهُ سَعیدٌ فَتَزَلْزَلَ (سعید آن را لرزاند و آن لرزید)

باب اِفْعِلّال

هر فعل رباعی مجردی که به باب افعلال برود، ماضی، مضارع و مصدر آن بر وزن‌های ذیل می‌آید.
اِفْعَلَلَّ یَفْعَلِلُّ اِفْعِلّال
قَشْعَرَ > اِقْشَعَرَّ یَقْشَعِرُّ اِقْشِعْرار
طَمْأَنَ > اِطْمَأَنَّ یَطْمَأِنُّ اِطْمِئْنان

بقیه‌ی موارد کاربرد باب افعلال بدین قرار است:
لِیَقْشَعِرَّ  اِقْشَعِرَّ  أَنْ یَقْشَعِرَّ  لَمْ یَقْشَعِرَّ  لا یَقْشَعِرَّ  لا یَقْشَعِرُّ  هَلْ یَقْشَعِرُّ

نکته: همزه‌ی ماضی،‌ امر حاضر و مصدر باب افعلال،‌ وصل است.

معنای باب افعلال مطاوعه (اثرپذیری) است، مانند:
قَشْعَرْتُهُ فَاقْشَعَرَّ (او را لرزاندم و او لرزید)