درس چهاردهم: باب افعال

هر فعل ثلاثى مجردى که به باب اِفْعَال برده شود، در ماضى، مضارع و مصدر، بر وزن‌هاى ذیل می‌آید: 

أَفْعَلَ یُفْعِلُ إِفْعَال
خَرَجَ:  أَخْرَجَ یُخْرِجُ إِخْراج
حَسُنَ: أَحْسَنَ یُحْسِنُ إِحْسَان

حالت‌های مختلف فعل مضارع یَخْرُجُ در باب افعال به این صورت است:

هَلْ یُخْرِجُ  لاَیـُخْرِجُ  لاَیـُخْرِجْ  لَمْ یـُخْرِجْ  لَنْ یـُخْرِجَ  أَخْـرِجْ  لِیـُخْرِج

نکته

همزه‌هاى ماضى، امر و مصدر باب اِفعال قطع است، یعنى اگر در اوّل یا وسط کلام قرار گیرد، تلفظ می‌شود و علامت آن « ء » می‌باشد. همزه‌ی امر حاضر در این باب مفتوح است; مانند: 
أَکْرَمَ (ماضى) أَکْرِمْ (امر حاضر) إِکْرَام (مصدر)

صرف ماضى و مضارع باب اِفْعَال
صرف چهارده صیغه‌ی فعل‌هاى ثلاثى مزید، مانند ثلاثى مجرد است; مثلا صرف چهارده صیغه‌ی فعل أَحْسَنَ چنین است: 

أَحْسَنَ أَحْسَنَا أَحْسَنُوا أَحْسَنَتْ أَحْسَنَتَا أَحْسَنَّ
أَحْسَنْتَ أَحْسَنْتُمَا أَحسنتمْ أَحْسَنْتِ أَحْسَنْتُمَا أَحْسَنْتُنَّ
أَحْسَنْتُ أَحْسَنَّا

صرف چهارده صیغه‌ی مضارع فعل أَکْرَمَ نیز به این صورت است: 

یُکْرِمُ یُکْرِمَانِ یُکْرِمُونَ تُکْرِمُ تُکْرِمَانِ یُکْرِمْنَ
تُکْرِمُ تُکْرِمَانِ تُکْرِمُونَ تُکْرِمِینَ تُکْرِمَانِ تُکْرِمْنَ
أُکْرِمُ نُکْرِمُ

تذکّر

بردن فعل مجرد به یکى از باب‌هاى مزید معمولا به این جهت است که معنا و یا معانى جدیدى به دست آید به طورى که برخى از باب‌ها، به کلمه‌هاى گوناگونِ ثلاثى مجرد، بیست معناى جدید می‌دهند که ما، در این‌جا فقط به ذکر یک معناى مشهور از آن‌ها اکتفا می‌کنیم.

معناى مشهور باب اِفعال تعدیه (متعدى کردن) است، بعضى از فعلهاى ثلاثى مجردِ لازم، اگر به باب اِفعال برده شوند، متعدى می‌گردند; مانند: 
خَرَجَ (بیرون رفت) > أَخْرَجَ (بیرون کرد)
ضَحِکَ (خندید) > أَضْحَکَ (خنداند)
ذَهَبَ (رفت) > أَذْهَبَ (برد)

توضیح: فعل لازم، فعلى است که فقط به فاعل نیاز دارد; مانند: 
ذَهَبَ سَعِیدٌ (سعید رفت)
و فعل متعدى فعلى است که علاوه بر فاعل، مفعول نیز می‌طلبد; مانند: 
أَذْهَبَ سَعِیدٌ عَلِیاً (سعید على را برد)
در این مثال، معناى رفتن با ذکر سعید تمام می‌شود; اما معناى بردن نیازمند على است تا این فعل، بر روى او محقق شود.