درس سی و دوم: مشتقات - اسم فاعل و مفعول سالم

جامد و مشتق

اسم جامد، اسمی‌ است که از کلمه‌ی دیگری گرفته نشده باشد; مانند: 
رَجُل، جَعْفَر 
اسم مشتق، اسمی ‌است که از کلمه‌ی دیگری گرفته شده باشد; مانند: 
نَاصِر، مَنْصُور، نَصِیر
که همگى از کلمه‌ی نَصرْ گرفته شده اند. 

اقسام اسم مشتق

اسم مشتق داراى هشت قسم است: 
اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، اسم تفضیل، اســم مبــالغه، اســم مکان، اسم زمـان، اسم آلت.

اسم فاعل و اسم مفعول

اسم فاعل، اسمی ‌است که دلالت می‌کند بر کسى یا چیزى که کارى از او صادر شده یا دارنده‌ی حالت غیر ثابتى است; مانند:
ضَارِب (زننده): ضارب به شخصى گفته می‌شود که عمل زدن از او صادر شده باشد.
کَاتِب (نویسنده): کاتب به شخصى گفته می‌شود که عمل نوشتن از او صادر شده و یا نویسندگى، حالت موقت او گردیده است.

اسم مفعول، اسمی‌ است که دلالت می‌کند بر کسى یا چیزى که کارى بر او واقع و یا حالت غیرثابتى در او محقق شده است; مانند: 
مَضْروبْ (زده شده): مضروب، به شخصى گفته می‌شود که عمل زدن بر او واقع شده است.

روشِ ساختن اسم فاعل و اسم مفعول

در ثلاثى مجرد، اسم فاعل بر وزن فَاعِل و اسم مفعول بر وزن مَفعُول می‌آید. 
هر یک از اسم فاعل و مفعول، داراى شش صیغه هستند که از این قرارند: 

اسم فاعل:

مذکر
1. مفرد: نَاصِرٌ (یارى کننده)
2. مثنى: نَاصِرَان (یاری کنندگان)
3. جمع: نَاصِرُونَ (یارى کنندگان)

مونث

4. مفرد: نَاصِرَةٌ (یارى کننده)
5.مثنى: نَاصِرَتَانِ (یارى کنندگان)
6.جمع: نَاصِرَاتُ (یاری کنندگان)

اسم مفعول:

مذکر

1. مفرد: مَنْصُورٌ (یارى شده)
2.مثنی: مَنْصُورَانِ (یارى شدگان)
3. جمع: مَنْصُورُونَ (یارى شدگان)

مونث

4. مفرد: مَنْصُورَةٌ (یارى شده) 
5.مثنی: مَنْصُورَتَانِ (یارى شدگان) 
6.جمع: مَنْصُورَاتٌ (یارى شدگان) 

اسم فاعل و اسم مفعول در غیر ثلاثى مجرد، با قرار دادن میم مضموم به جاى حرف مضارعه ساخته می‌شود. در صورتى که حرف ماقبل آخر آن را مکسور کنیم، اسم فاعل و در صورتى که آن را مفتوح کنیم، اسم مفعول به دست می‌آید; مانند: 
أَحْسَنَ ← یُحْسِنُ (مضارع معلوم) ← مُحْسِن (احسان کننده)، مُحْسَنْ (احسان شده) 
زَلْزَلَ ← یُزَلْزِلُ (مضارع معلوم) ← مُزَلْزِل(لرزاننده)، مُزَلْزَل (لرزانده شده)

اسم فاعل و اسم مفعول در غیر ثلاثى مجرد نیز مانند ثلاثى مجرد، شش صیغه دارند که عبارت است از: 

اسم فاعل:

مذکر

1. مفرد: مُعَلِّمٌ (تعلیم دهنده)
2. مثنى: مُعَلِّمَانِ (تعلیم دهندگان)
3. جمع: مُعَلِّمُونَ (تعلیم دهندگان)

مونث

4. مفرد: مُعَلِّمَةٌ (تعلیم دهنده) 
5. مثنى: مُعَلِّمَتَانِ (تعلیم دهندگان) 
6. جمع: مُعَلِّمَاتٌ (تعلیم دهندگان) 

اسم مفعول:

مذکر

1. مفرد: مُزَلْزَلٌ (لرزانده شده)
2. مثنى: مُزَلْزَلاَنِ (لرزانده شدگان)
3. جمع: مُزَلْزَلُونَ (لرزانده شدگان)

مونث

4. مفرد: مُزَلْزَلَةٌ (لرزانده شده) 
5. مثنى: مُزَلْزَلَتَانِ (لرزانده شدگان) 
6. جمع: مُزَلْزَلاَتٌ (لرزانده شدگان)