درس پانزدهم: باب تفعیل و مفاعله

باب تفعیل

هر فعل ثلاثی مجردی که به باب تفعیل برده شود، ماضی، مضارع و مصدر آن بر وزن‌های ذیل می آید:

فَعَّلَ یُفَعِّلُ تَفعیل

عَلِمَ > عَلَّمَ یُعَلِّمُ تَعلیم

نَزَلَ > نَزَّلَ یُنَزِّلُ تَنزیل

مضارع استفهامی، نفى، نهى، جحد، مضارع منصوب، امر حاضر و امرغایب باب تَفعیل بدین قرار است: 

هَلْ یُعَلِّمُ  لا یُعَلِّمُ  لا یُعَلِّمْ  لَمْ یُعَلِّمْ  أَنْ یُعَلِّمَ  عَلِّمْ  لِیُعَلِّمْ

معناى مشهور باب تفعیل تعدیه (متعدى کردن) است، بعضى از فعل‌هاى ثلاثى مجردِ لازم، اگر به این باب برده شوند، متعدى می‌گردند; مانند: 

نَزَلَ (فرود آمد) > نَزَّلَ (فرود آورد)

بَعُدَ (دور شد) > بَعَّدَ (دور کرد)

 

باب مفاعله

هر فعل ثلاثی مجردی که به باب مفاعله برده شود، ماضی، مضارع و مصدر آن بر وزن های ذیل می آید:

فَاعَلَ یُفَاعِلُ مُفَاعَلَة

قَتَلَ > قَاتَلَ یُقَاتِلَ مُقَاتَلَة

جَهَدَ > جَاهَدَ یُجَاهِدُ مُجَاهَدَة

 

بقیه‌ی موارد کاربرد باب مُفاعله بدین قرار است: 

هَلْ یُقاتِلُ  لا یُقَاتِلُ  لا یُقَاتِلْ ل َمْ یُقاتِلْ أ َنْ یُقَاتِلَ  قَاتِلْ  لِیُقَاتِلْ

معناى مشهور باب مفاعله مشارکت (شرکت داشتن) دو طرف (فاعل و مفعول) در انجام کاری است،مانند:
ضَارَبَ سَعِیدٌ عَلِیّاً (سعید و على یکدیگر را زدند)
بَاحَثَ زَیدٌ سَعِیداً (زید و سعید با یکدیگر بحث کردند)

نکته: سه باب افعال،تفعیل و مفاعله در چند امر با یکدیگر مشترکند:

1. به صیغه‌ی اول ماضی آن ها یک حرف اضافه شده است.
2.حروف اتین در مضارع این سه باب مضموم است.
3. عین الفعل مضارع آنها مکسور است.